####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00335
Uniform title: yogavāsiṣṭha part 1 with commentary tātparyaprakāśa
Main title: yogavāsiṣṭha part 1 with commentary tātparyaprakāśa
Author : valmiki
Commentator : ānandabodhendra sarasvatī
Editor : Vasudeva Laxmana Sharma Pansikar

Description: 



Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the direction of Mark S.G. Dyczkowski.

Revision 0: Dec. 15, 2015

Publisher : 
Publication year : 1918
Publication city : Delhi
Publication country : India
####################################################



योगवासिष्ठ 
ओf 
वाल्मीकि 
श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशाख्यव्याख्यासहितः 
Wइथ् थे चोम्मेन्तर्य 
वासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाश
पणशीकरोपह्वलक्ष्मणशर्मतनुजनुषा वासुदेवशर्मणा 
सम्पादितः 
Eदितेद् ब्य 
Vअसुदेव ḻअxमन ष्हर्म Pअन्सिक


वैराग्यप्रकरणं प्रथमम् |

प्रथमः सर्गः १

श्रीमहागणपतिचरणारविन्दाभ्यां नमः |

ओं नमो ब्रह्मणे ब्रह्मविद्भ्यो ब्रह्मविद्यासंप्रदायकर्तृभ्यो
वसिष्ठविश्वामित्रव्यासवाल्मीकिशुकादिभ्यः श्रीरामभद्राय च |
अजमजरमनाद्यनन्तमन्तर्निजसुखबोधसदद्वितीयपूर्णम् |
शिवमखिलहृदि स्फुरत्स्वमायाविकसितविश्वविलासमानताः स्मः || १ ||

स्मृतिफलितसमस्ताभीष्टमुद्यद्दिनेश##-
कमपि शिवभवान्योरङ्कसौभाग्यमन्तः 
सुरमणिमवलम्बे चारु लम्बोदराख्यम् || २ ||

मुग्धस्मिताञ्चितमनोज्ञमुखेन्दुबिम्बं 
स्निग्धामृतप्रतिमचारुकृपाकटाक्षम् |
अग्रेसरैरनुसृतं मुनिभिर्मुनीनां 
न्यग्रोधमूलवसतिं गुरुमाश्रयामः || ३ ||

त्रिभुवनावनकृत्यकृतोदयः सदभयामलबोधसुखाद्वयः 
[सुखोदयः] |
सुजनहृद्गिरिगह्वरकेसरी शरणमस्तु सदा नरकेसरी || ४ ||

दक्षे वराक्षवलयावभयं च वामे 
या पुस्तकं च दधती विधिनेत्रपेया |
सा शारदाब्जनयना शरदिन्दुशोभा
भासा स्वया हरतु मे हृदयान्धकारम् || ५ ||

ये नेत्राणि हरस्य यैर्जगदिदं प्रद्योतितं चेष्टते
यत्रैवायतते [वापतते] श्रुतिस्मृतिनुतो धर्मः सशर्मोदयः |
येकालं कलयन्ति ये च परमस्वज्योतिरात्मोपमा-
स्तेसूर्येन्द्वनला भवन्तु हृदि मे बोधाब्जिनीभानवः || ६ ||

वक्रेन्दुभिर्दिक्षु तमो हरद्भिर्वेदार्थसारामृतमुद्गिरन्तम् |
वाणीभुजाशिष्टमभीष्टसिद्ध्यै तं ब्रह्मविद्यादिगुरुं प्रपद्ये || ७ ||

यद्वाक्यामृतपायिनां प्रतिपदं सत्यं सुधा नीरसा 
यद्वाक्यार्थविचारणादभिमतः स्वर्गोऽपि कारागृहम् |
यद्वाणीविशदात्मपूर्णमनसां तुच्छं जगत्तूलव-
त्तस्मै श्रीगुरवे वसिष्ठमुनये नित्यं नमस्कूर्महे || ८ ||

[यस्यार्षप्रथिता; यशार्धप्रथिता] यस्यार्षं प्रथिता जगत्त्रयहिता 
सा वेदमाता परा
यश्चक्रे तपसा वशे सुरगणानन्य [नन्यान्सिसृक्षुः] त्सिसृक्षुर्जगत् 
|
तं बोधाम्बुनिधिं तपस्विमुकुटालंकारचिन्तामणिं
विश्वामित्रमुनिं शरण्यमनघं भूयो [नमस्यामहे] 
नमस्याम्यहम् || ९ ||

श्रुत्या ब्रह्मैव रामः प्रकटितमहिमा येन तस्मै वसिष्ठो 
यः सीतां ब्रह्मविधामिव सदसि पुनः सत्यशुद्धां किलादात् |
यद्वाणी मोहमूलं शमयति जगदानन्दसंदोहदोग्ध्री
तस्मै वाल्मीकये श्रीगुरुतमगुरवे भूरिभावैर्नताः स्मः || १० ||

पूर्णानन्दस्वभावः स्वजनहितकृते माययोपात्तकायः
कारुण्यादुद्दिधीर्षुर्जनमनवरतं मोहपङ्के निमग्नम् |
आविश्यान्तर्वसिष्ठं बहिरपि कलयञ्शिष्यभावं वितेने
यः संवादेन शास्त्रामृतजलधिमनुं रामचन्द्रं प्रपद्ये || ११ ||

विद्याभिः सह विश्रुता श्रितवती येषां मुखं भारती
सत्त्वोत्कर्षसमाधिभिः स्थिरमहो तद्ब्रह्म येषां हृदि |
पादाम्भोरुहमाश्रिताश्च सततं तीर्थैः समं संपदः 
श्रीसर्वज्ञसरस्वतीति विदिताञ्श्रीमद्गुरूंस्तान्भजे || १२ ||

श्रीः संश्रितैव चरणौ हृदयं च राम-
श्चन्द्रो मुखं गुणभरेण सरस्वती च |
येषामतस्तदभिधाङ्कितनामधेयान्
श्रीमद्गुरून्गुरुतरान्प्रणतोऽस्मि नित्यम् || १३ ||

तापध्वस्तिव्यापृतकारुण्यकटाक्षान् 
व्याख्यावाणीनिर्वृतसर्वाङ्घ्रिशरण्यान् |
श्रीमद्रामाननदमुनीनद्भुतचर्या-
नार्यान्नित्यं देशिकवर्यान्प्रणतोऽस्मि || १४ ||

विश्वेशोऽपि हरिः शरण्यचरणो यान्मानयन्सौहृदा-
च्छान्तान्नित्यमनुव्रजामि रजसा पूयेय चेत्यब्रवीत् |
यत्पूजां विदधे श्रुतिर्मतिमतां सर्वेष्टसिद्ध्यै सदा 
जीवन्मुक्तसुखात्मपूर्णमनसस्तान्ब्रह्मनिष्ठान्भजे || १५ ||

कृतिभिरसुकराः क्व नु प्रबन्धाः क्व च बत बालिशबुद्धिरेष जन्तुः |
तदपि विरचनेऽत्र सद्गुरुणां सदयनीक्षणमेव मेऽवलम्बः || १६ ||

अशेषविद्याम्बुधिपारगाणामपास्तरागादिमनोमलानाम् |
कृपानिधीनां कृतिनां ममास्मिन्सतां पदाब्जस्मरणं सहायः || १७ ||

यत्कृपालेशमात्रेण तीर्णोऽस्मि भवसागरम् |
श्रीमद्गङ्गाधरेन्द्राख्यान्श्रीगुरूंस्तान्सदा भजे || १८ ||

आनन्दबोद्ययतिना श्रीमद्गुरुवचोमृतैः |
वासिष्ठार्थप्रकाशोऽयं यथामति वितन्यते || १९ ||

प्रशंसन्तु स्वैरं मतिभिरथ निन्दन्तु सुधियः 
प्रवृत्तिर्मे यस्मान्न भवति जनाराधनकृते |
अनेन व्याजेनामृतरसवसिष्ठोक्तिभरिते
विहर्तुं वाञ्छामि प्रतिदिवसमाननन्दजलधौ || २० ||

यथामति बुभुत्सुभ्यः साहाययं संकटेष्विव |
दुरूहश्लोकभावेषु दर्शयिष्ये परिश्रमम् || २१ ||

स्थितमेकरसे युक्त्या नानारसविजृम्भणम् |
वासिष्ठं रोचयत्वेतत्सुभोज्यं लवणं यथा || २२ ||

अप्यल्पमतिदुर्बोधं स्फुटं व्याख्यास्यते पदम् |
द्विस्त्रिर्व्याख्यातपूर्वं तु दुरूहमपि मोक्ष्यते || २३ ||

अनन्यपूर्वव्याख्यातं ग्रन्थं मे व्याचिकीर्षतः |
सन्तः श्रमज्ञाः कृपया क्षमध्वं स्खलितं क्वचित् || २४ ||

श्रीः | यतः सर्वाणि भूतानि प्रतिभान्ति स्थितानि च |
यत्रैवोपशमं यान्ति तस्मै सत्यात्मने नमः || १ ||

अथ जगदिदमनादिमहामोहनिशासुप्तमनवरतदुःस्वप्नभ्रमपरम्परा##-
ग्रहातिग्रहव्याघ्रभीषणे तापत्रितयदावानलज्वालमालाकुले 
[ज्वालामाला] षडूर्भिजालेऽरिषड्वषव्याध [बाध्यमान्] 
बध्यमानप्राणिनिकाये संसार महारण्ये मोमुह्यमानं विवेकान्धं 
प्रबोधोपायदौर्लभ्या-द्विषीदत्समुद्दिक्ष्य शास्त्रभानुदयेन 
तत्प्रबोधनाय भगवतः पद्मजन्मनह् शासनात्स्वतश्च प्रवर्तमानः 
परमकारुणिको भगवान्वालिमीकिः प्रारिप्सितस्य महतः शास्त्रस्य 
निर्विघ्नपरिसमाप्ति-प्रचयगमनादिसिद्धये 
वक्ष्यमाणाश्रुतिस्मृतिसदाचारप्रापितं सर्व-विघ्नमूलोच्छेदक्षमं 
सच्चिदानन्दाद्वयप्रत्यगात्मपरब्रह्मप्रणति-लक्षणं 
मङ्गलमाचरन्नर्थाच्छास्त्रस्य विषयप्रयोजने तटस्थस्वरूप##-
जाअयन्ते | येन जातानि जीवन्ति | यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति | तद्विजिज्ञासस्व | 
तद्ब्रह्मेति इति श्रुत्युक्ततटस्थलक्षणसिद्धसदद्वयस्वभावं तत्पदार्थं 
नमस्यति - यत इति | यतो यस्मात्परमार्थसदद्वितीयात्मवस्तुनः 
प्रकृतिभूतात्सर्वाण्याकाशादीनि महाभूतानि भौतिकानि च सर्गादिकाले 
यत्सत्तयैव सत्तां प्रतिलभ्य भान्ति प्रथन्ते आविर्भवन्तीत्यर्थः | तथा 
स्थितिकाले च यत्सत्तयैव स्थितानि तथा प्रलयकालेऽपि यत्रैव 
यत्सत्तामात्रपरिशेषेणोपशमं तिरोभावं यान्ति तस्मै सत्यात्मने 
स्वाध्यारोपितसर्वभावानां पारमार्थिकस्वरूपभूताय सर्वप्राणिनां 
वास्तवात्मभूताय च परब्रह्मणे नमः | तन्नमस्कारे च यत्र देवाः सर्व 
एकं [एकीभवन्ति] भवन्ति इति श्रेतेरनमस्मृतस्य 
देवतान्तरस्यापरिशेषात्सर्वनमस्कारसिद्ध्यास्य मङ्गलस्य 
सर्वोत्कर्षात्सर्वविघ्नोच्छेदादिफलसिद्धिः || अत्र यतोभूतानीति पदाभ्यां यतो 
वा इमानि भूतानि जायन्ते जन्माद्यस्य यतः इति 
तद्घटितश्रुतिसूत्रोक्तलक्षणप्रत्यभिज्ञानादस्य तन्मूलकत्वमिति न 
सांख्यादिकल्पितमहदादिकारणेषु यास्कोपदर्शितावान्तरकारणेषु 
चातिव्याप्तिः | अत्र प्रकृतिपञ्चम्यैवोपादानत्वलाभास्त्रितयोअपादानं 
लक्षणत्रयप्रदर्शनायेति केचित् | निमित्तेऽपि 
पञ्चमीदर्शनाल्लयाधारत्वोक्तिरूपादानत्वलाभाय | स्थितिहेतुत्वोक्तिस्तु 
चेतनानामेव पालक्स्त्वदर्शनाच्चेतनत्वालाभेन कर्त्रन्तरनिरासायेति 
त्रितयलब्धमभिन्ननिमित्तोपादानत्वमेकमेव लक्षणमितन्ये | वस्तुतस्तु सत्यं 
ज्ञानमनन्तं ब्रह्म सदेव सोम्येदमग्र आसीत् इति श्रुतौ 
ज्ञेयत्वेनोपक्रान्ताद्वितीयसन्मात्रवस्तुपरिचयाय तस्माद्वा एतस्मादात्मन 
आकाशः संभूतः तत्तेजोऽसृजत इत्यादिना तटस्थलक्षणावतारात् सर्वं 
खल्विदं ब्रम तज्जलानिति शान्त उपासीत इति 
श्रुत्युपदर्शितदिशोत्पत्त्यादिकालत्रयेऽपि सदव्यभिचारात्कार्यस्य 
कारणव्यतिरिक्तसत्त्वानुपलम्भाच्च कारणतत्त्वमेव ब्रह्म 
वस्तुसत्यमित्यध्यारोपापवादाभ्याम् 
निष्प्रपञ्चविषयप्रयोजनसिद्धिप्रतिपादनाय त्रितयघटितलक्षणोपादानम् | 
नह्येकैकोपादाने कार्यस्य विवर्तत्वसिद्धिरिति | अतएव हि श्रुतौ जायन्ते - 
अभिसंविशन्तीति पदे प्रतिभानाप्रतिभानलक्षणाविर्भावतिरोभावपरे न 
विकारपरे इति सूचनाय प्रतिभान्त्युपशमं यान्तीत्युक्तम् | 
वृद्धिविपरिणामयोराविर्भा-वेऽपैषयस्य च तिरोभावेऽन्तर्भावात् 
स्थितेश्चाधिष्ठानसत्तानुवेधमात्ररूपत्वान्नाध्यारोपातिरिक्तविकार##-
|| १ ||

ज्ञाता ज्ञानं तथा ज्ञेयं द्रष्टा दर्शनदृश्यभूः |
कर्ता हेतुः क्रिया यस्मात्तस्मै ज्ञप्त्यात्मने नमः || २ ||

प्रतिभान्तीति सामान्यतः सूचितं तस्य चिदेकरसत्वं 
सर्वानुभवसिद्धत्वेनोपपादयंस्त्वंपदार्थतत्त्वभूतं तमेव 
पुनर्नमस्यति - ज्ञातेति | अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे 
व्याकरवाणि इति श्रुतेर्यस्माद्बिम्बभूतात्कूटस्थचिदेकरसात्सतः स्वयमेव 
प्रतिमिम्बभावेन समस्टिव्यष्टिविज्ञानमनोमयकोशद्वयात्मकान्तःकर##-
तज्जाड्यमभिभूय तदभिज्वलयन् ज्ञाता | विस्फुलिङ्गानिव 
तद्वृत्तीरभिज्वलयन् ज्ञानम् | वृत्तौ विषयाकारापन्नायां स्वयमपि 
दद्द्वारा तदाकारस्तद्भावमिवापन्नो ज्ञेयम् | परोक्षसाधार.येनोक्त##-
ज्ञानेन्द्रियाण्यु-पादाय दृष्टा | तत्संप्रयोगजन्यवृत्तीरुपादाय 
दर्शनम् | तत्फलात्मना विषयान्व्याप्य ताद्रूप्यानुरञ्जनात्स्वयमपि दृश्य 
एव भवतीति दृश्यभुः | तथा स एव कर्मेन्द्रियप्राणशरीराण्युपादाय कर्ता 
| फलभोक्तृभावेन क्रियोत्पादननिमित्तत्वाद्धेदुः | 
क्रियासाकल्यवैकल्ययोरहमेव सकलो विकल इति क्रियाभिमानाच्च क्रिया | एष हि 
द्रष्टा श्रोता मन्ता कर्ता बोद्धा विज्ञानात्मा पुरुषः प्राणन्नेन प्राणो 
नाम भवति वदन्वाक्पश्यंश्चक्षुः इत्यादि श्रुतेः | एवं सर्वव्यवहारेषु 
प्रतिचः स्वपरस्फूर्तिनिर्वाहकत्वाच्चिद्रूपतया सर्वानुभवसिद्धोऽपि 
विचित्रोपाध्य-नुरञ्जनव्यामोहाच्चित्रपटे प्रभाशौक्ल्यमिव न 
विविच्यानुभूयत इति पृथक्करणाय यस्मादिति निमित्तपञ्चम्या निर्देशः | 
यत्संनिधान-निमित्तकमेव कर्तादिस्फुरनं नतु यत्स्वभावभूतं 
व्यभिचारित्वाद्दृशो दृश्यस्वभावत्वानुपपत्तेश्चेति भावः | अतस्तस्मै 
ज्ञात्रादिसाक्षिणे परमार्थतो ज्ञप्त्यात्मने ज्ञप्तिमात्रत्वेन परिशिष्टाय 
प्रत्यगात्मने नम इत्यर्थः || २ ||

स्फुरन्ति सीकरा यस्मादानन्दस्याम्बरेऽवनौ |
सर्वेषां जीवनं तस्मै ब्रह्मानन्दात्मने नमः || ३ ||

एवं पदार्थौ परिशोध्य तटस्थलक्षणपर्यवसानस्थानं आनन्दोब्रह्मेति 
व्यजानात् इति श्रुतिदर्शितनिरतिशयानन्दरूपं परमपुरुषार्थभूतम##-
ब्रह्मलोकान्ते स्वर्गे देवेष्विति यावत् | तथा अवनौ भूमौ मनुष्यादिस्तम्ब##-
[वैषम्य] 
शद्यतारतम्येनावरणाभिभवतारतम्यात्सरोमुकुरमण्यादिषु गिरिप्रतिबिम्बा 
इवौपाधिकभेदतारतम्येन विभाव्यमानत्वादानन्दस्य सीकराः कणा इव 
सीकराः स्फुरन्ति | सर्वैर्भ्रान्त्या अनात्मत्वेनात्म-शेषत्वेन 
परिच्छेदभेदवैचित्र्यदुःखसंभेदक्षयिष्णुत्वादिभिश्चानु-भूयन्त इति 
यावत् | परमार्थतस्तु न तथा किंतु तदेव निष्.कृष्तोपाधिभेदं सर्वेषां 
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानां जीव्यते अनेनेति जीवन. म्सारभूत-मात्मतत्त्वम् 
| न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन | इतरेण तु जीवन्ति 
यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ इतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति को 
ह्येवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् इति श्रुतेः | अतएव 
भेदकाभावात्स्वरूपलक्षणैक्याच्च स एव यतो वाचो निर्वर्तन्ते अप्राप्य मनसा 
सह आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कुतश्चन इति श्रुति 
प्रसिद्धापरिच्छिन्नब्रह्मानन्द आत्मा च | नान्य आत्मा नाम कश्चिदस्ति 
नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा नान्योऽतोऽस्ति विज्ञाता इत्यादिश्रुतेः | तस्मै ब्रह्मानन्दाद्मने 
परमपुरुषार्थरूपाय नम इत्यर्थः | इह मङ्गलाचरणं 
शास्त्रनिर्माणारम्भार्थमुत्तरसर्गे तु 
शिष्येभ्यस्तदुपदेशस्यारम्भार्थमिति न पौनरुक्त्यम् || ३ ||

सूतीक्ष्णो ब्राह्मणः कश्चित्संशयाकृष्टमानसः |
अगस्तेराश्रमं गत्वा मुनिं पप्रच्छ सादरम् || ४ ||

अत्रार्षदैवसंवादः संप्रदायविशुद्धये |
रामाज्ञाननिमित्तं चाप्युपोद्धाताय वर्ण्यते ||

इत्थं मङ्गलविषयादिप्रदर्शनमुखेन शास्त्रार्थं सुप्रबोधाय 
संक्षेपतः प्रदर्श्य सहसाधनोपपत्त्यादिभिर्विस्तरेण तमेवार्थं 
व्युत्पादयितुं शास्त्रमारभमाणस्तस्मिन् श्रोतॄणां विश्वासदार्ढ्याय 
बहुतरब्रह्मविन्मूर्धन्यमहर्षिजुष्टब्रह्मादिसंप्रदायप्राप्त##-
इत्यादिना | सुतीक्ष्णः तपःकर्मोपासनाशोधितत्वाच्छोभना दुरूहार्थ##-
ब्राह्मणग्रहणं ब्राह्मणानामेव ब्रह्मविद्यायां मुखाधिकार इति 
द्योतनार्थम् | संशयेन जिज्ञासायै आकृष्टं मानसं यस्येति 
जिज्ञासुरित्यर्थः | सादरं विध्युक्तसमित्पाणित्वप्रणिपातप्रपत्त्याद्या##-

सुतीक्ष्ण उवाच |

भगवन्धर्मतत्त्वज्ञ सर्वशास्त्रविनिश्चित |
संशयोऽस्ति महानेकस्त्वमेतं कृपया वद || ५ ||

धर्म तत्त्वं च जानासीति धर्मतत्त्वज्ञ | सर्वेषु शास्त्रेषु विशिष्टं निश्चितं 
निश्चयो यस्य स तथा | परस्परविरुद्धार्थानेकश्रुतिस्मृतिवादि##-

मोक्षस्य कारणं कर्म ज्ञानं वा मोक्षसाधनम् |
उभयं वा विनिश्चित्य एकं कथय कारणम् || ६ ||

कारणमुत्पादकम् | साधनं व्यञ्जकम् | अत्र मोक्षो हि परमपुरुषार्थ##-
दुःखेन सं भिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरम् | अभिलाषोपनीतं च तत्सुखं 
सःपदास्पदम् || इति श्रुत्या स स्वर्गः स्यात्सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वात् इति 
जैमिनिवचनाच्च तस्य तथात्वसिद्धेः | नच जन्यत्वेन नाशानुमानम् | 
श्रुतिविरुद्धेऽर्थे अनुमानानुदयात् तस्याजन्यत्वे साधनोपदेशानर्थक्य##-
कल्पः | न कर्मणा न प्रजया प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपाः इत्यादि##-
पन्था विमुक्तये इत्यादिश्रुत्या मुक्तौ ज्ञानातिरिक्तसाधननिषेधाज्ज्ञानस्य च 
प्रमाणजन्यस्य वस्त्वभिव्यक्त्यतिरिक्तफलाप्रसिद्धेरित्यौपनिषदमतमव##-
जिजीविषयेच्छतं समाः इति यावज्जीवानुष्ठेयत्वेन कर्म असुर्या नाम ते लोका 
अन्धेन तमसा वृताः इत्यादिना अविद्वन्निन्दापूर्वक. म्ब्रह्मविद्यां च 
प्रस्तुत्य तयोरेकैकस्य मोक्षसाधनताम् अन्धं तमः प्रविशन्ति 
येऽविद्यामुपासते [अविद्यामग्निहोत्रादिलक्षनं कर्मेति महीधरः]  | 
ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायां रताः इति निन्दित्वा विद्यां चाविद्यां च 
यस्तद्वेदोभयं सह | अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते इति 
समुच्चितयोरात्यन्तिकानर्थनिवृत्तिनिरतिशयानन्दावाप्तिलक्षणमोक्षहेतु##-
निर्णयकारणं कथयेत्यर्थः || ६ ||

अगस्तिरुवाच |

उभाभ्यामेव पक्षाभ्यां यथा खे पक्षिणां गतिः |
तथैव ज्ञानकर्मभ्यां जायते परमं पदम् || ७ ||

यन्न दुःखेन इति श्रुतेर्बहुतरश्रुत्यादिविरोधेनापेक्षिकनित्यत्वपरत्वात्तेषु 
प्रथमकल्पस्यासंभवं द्वितीयतृतीयकल्पयोः कर्मणां चित्तशुद्धि##-
प्रतिवचनमुवाच - उमाभ्यामित्यादिना | यथा खे आकाशे पक्षिणामु##-
तद्विष्णोः परमं पदम् इति श्रुतिप्रसिद्धं संसाराध्वनः पारं कैवल्य##-
पूर्वभावस्तु प्रवृत्तिनिवृत्त्योर्युगपदसंभवाद्विरुद्धाधिकारिविशेष##-
प्रतिबिम्बोदये मार्जनालोकौ द्वाप्यावश्यकौ तद्वत्कर्मकृतचित्तशुद्धिः 
प्रमाणजन्यवृत्तिश्चाविद्यानिवृत्तावावश्यके अशुद्धचित्तैः शतशः 
श्रुतेऽपि ज्ञानफलादर्शनादिति भावः || ७ ||

केवलात्कर्मणो ज्ञानान्नहि मोक्षोऽभिजायते |
किंतुभाभ्यां भवेन्मोक्षः साधनं तूभयं विदुः || ८ ||

तदेव द्रढयन्पुनराह - केवलादिति | साधनं व्यञ्जकं विदुः | 
ब्रह्मविद इति शेषः | तथाच विदुषामनुभवसिद्धे नत्र विप्रतिपत्तव्व्यमिति 
भावः | विद्यां चाविद्यां च इति श्रुतिस्तूपासनकर्मसमुच्चयपरा न 
ब्रह्मविद्यायाः कर्मसमुच्चयपरा | तदङ्गत्वेनोपक्रमे तेन त्यक्तेन 
भुञ्जीथाः इति संन्यासविधिविरोधादिति प्रपञ्चितं भाष्यकृभिरिति न 
कश्चिद्विरोधः | नत्वत्र यथाश्रुतमापाततो गृहीत्वा 
ज्ञानकर्मसमुच्चय-पक्ष एवैतद्ग्रन्धाभिमत इति भ्रमितव्यम् | 
अलब्धज्ञानदृष्टीनां क्रियामात्रं [क्रियामुत्र] परायणम् | यस्य 
नास्त्यम्बरं पट्टं कम्बलं किं त्यजत्यसौ || इत्यादिना मणिकाचोपाख्यानेन 
चोत्तरत्र केवलज्ञानेनैव मुक्तिरिति व्यवस्थापनेन पूर्वोत्तरविरोधापत्तेः || ८ ||

अस्मिन्नर्थे पुरावृत्तमितिहासं वदामि ते |
कारुण्याख्यः पुरा कश्चिद्ब्राह्मणोऽधीतवेदकः || ९ ||

अग्निवेश्यस्य पुत्रोऽभूद्वेदवेदाङ्गपारगः |
गुरोरधीतविद्यः सन्नाजगाम गृहं प्रति || १० ||

तस्थावकर्मकृत्तूष्णीं संशयानो गृहे तदा |
अग्निवेश्यो विलोक्याथ पुत्रं कर्मविवर्जितम् || ११ ||

अग्निवेश्य उवाच |

किमेतत्पुत्र कुरुषे पालनं न स्वकर्मणः || १२ ||

प्राह एतदित्यसंधिः संहिताया अनित्यत्वात् | निन्द्यमविधिना 
कर्मपरित्यागान्निन्दार्हं पुत्रम् || १२ || 

अकर्मनिरतः सिद्धिं कथं प्राप्स्यसि तद्वद |
कर्मणोऽस्मान्निवृत्तेः किं कारणं तन्निवेद्यताम् || १३ ||

सिद्धिं प्रत्यवायपहिराहं स्वर्गं मोक्षं वा || १३ ||

कारुण्य उवाच |

यावज्जिवमग्निहोत्रं नित्यं संध्यामुपासयेत् |
प्रवृत्तिरूपो धर्मोऽयं श्रुत्या स्मृत्या च चोदितः || १४ ||

अग्निहोत्रं जुहोति इति वाक्यशेषः | चोदितो विहितः || १४ ||

न धनेन भवेन्मोक्षः कर्मणा प्रजया न वा |
त्यागमात्रेण किंत्वेके यतयोऽश्नन्ति चामृतम् || १५ ||

एके मुख्याः | चकारोऽनर्थनिवृत्तिसमुच्चयार्थः || १५ ||

इति श्रुत्योर्द्वयोर्मध्ये किं कर्तव्यं मया गुरो |
इति संदिग्धतां गत्वा तूष्णींभूतोऽस्मि कर्मणि || १६ ||

द्वयोर्विरुद्धार्थेयोरिति यावत् | संदिग्धतां संदिहानताम् | अकर्मकत्वात् 
गत्यर्थाकर्मक इति कर्तरि क्तः || १६ ||

अगस्तिरुवाच |

इत्युक्त्वा तात विप्रोऽसौ कारुण्यो मौनमागतः |
तथाविधं सुतं दृष्ट्वा पुनः प्राह गुरुः सुतम् || १७ ||

अग्निवेश्य उवाच |

शृणु पुत्र कथामेकां तदर्थं हृदयेऽखिलम् |
मत्तोऽवधार्य पुत्र त्वं यथेच्छसि तथा कुरु || १८ ||

एकां सर्वसंदेहमूलाज्ञानोच्छेदित्वान्मुख्यां कथां वक्ष्यमाण##-

ज्ञानं न त्वात्मनो धर्मो न गुणो वा कथंचन |
ज्ञान-स्वरूप एवात्मा नित्यः सर्वगतः शिवः ||
अहमात्मा समस्तानां भूतानां परमेश्वरः |
एक एव पदार्थाश्च कल्पिता मयि षण्मुख ||
विज्ञानमेतदखिलं विश्वाकारमबुद्धयः |
पश्यन्तिज्ञानिनस्त्वेकमात्मरूपमिदं जगत् ||
दुर्विज्ञेयं वसिष्ठेन रामाय कथितं पुरा ||

इति षण्मुखं प्रति शिवेनाविद्यास्वरूपं ब्रह्मतत्त्वं च विस्तरेणोपदिश्य 
स्ववाक्ये विश्वासदार्ढ्याय विश्वसनीयतमत्वेन प्रसिद्धस्य ब्रह्मविद्या##-
संबोधनं कथार्थलक्षणपितृधनग्रहणयोग्यत्वद्योतनार्थम् || १८ ||

सुरुचिर्नाम काचित्स्त्री अप्सरोगणौत्तमा |
उपविष्टा हिमवतः शिखरे शिखिसंवृते || १९ ||

उत्तमा ब्रह्मविद्याधिकारिविशेषणसंपन्नत्वाच्छ्रेष्ठा || १९ ||

रमन्ते कामसंतप्ताः किन्नर्यो यत्र किन्नरैः |
स्वर्धुन्योधेन संसृष्टे महाघौघविनाशिना || २० ||

दूतमिन्द्रस्य गच्छन्तमन्तरिक्षे ददर्श सा |
तमुवाच महाभागा सुरुचिश्चाप्सरोवरा || २१ ||

ज्ञानोपदेशफलभागिनीत्वान्महाभागा | चकारो न केवलं नाम्नैव किंतु 
शोभनायां ब्रह्मविद्यायां रुचिः संजाता अस्या इत्यर्थगोऽपि सुरुचिरिति 
समुच्चयार्थः | दिव्यदृशा दूतब्रह्मवित्त्वपरिज्ञानसमर्थ##-

सुरुचिरुवाच |

देवदूत महाभाग कुत आगम्यते त्वया |
अधुना कुत्र गन्तासि तत्सर्वं कृपया वद || २२ ||

सुरुचिरुवाचेति | अर्थाद्योग्यतयाभ्युत्थानाभिवादनयोपायनाहरणपूजनो##-
द्योतनाय महाभागेति संबोधनम् | प्रकृतोपयोगयोग्योऽन्योऽपि क्वैष 
तदाभूत्कुत एतदागादितो मुच्यमानः क्व गमिष्यसि इति श्रौतप्रश्नसा##-
कस्मिन्स्वरूपे गन्तासि त्वमिति सर्वाधिष्ठानब्रह्मतत्त्वविषय एव 
पर्श्नोऽभिप्रेत इति गम्यते | तत्सर्वं पूर्णं वदेति पदस्वारस्यादप्ययमेव 
प्रश्नार्थ इति गम्यते || २२ ||

देवदूत उवाच |

साधु पृष्टं त्वया सुभ्रु यथावत्कथयामि ते |
अरिष्टनेमी राजर्षिर्दत्त्वा राज्यं सुताय वै || २३ ||

गूढाभिसंधिर्महान्प्रश्नार्थो भ्रूविलासेन सुचितः स्वेन परिज्ञात इति 
स्वाभिप्रायं सूचयंस्तथैव संबोधयति - सुभ्र्विति | यथावत् 
यथावृत्तं यथार्थमात्मतत्त्वं च || २३ ||

वीतरागह् स धर्मात्मा निर्ययौ तपसे वनम् |
तपश्चरत्यसौ राजा पर्वते गन्धमादने || २४ ||

कार्यं कृत्वा मया तत्र तत आगम्यतेऽधुना |
गन्तास्मि पार्श्वे शक्रस्य तं वृत्तान्तं निवेदितुम् || २५ ||

कार्यमवश्यसंपाद्यमात्मज्ञानेन कृतार्थत्वं तस्य स्वस्य च कृत्वा 
संपाद्य | वृत्तः संपन्नः अन्तः संसारसीमा यस्य तं तथाभूतं 
राजानमिति चार्थः || २५ ||

अप्सरा उवाच |

वृत्तान्तः कोऽभवत्तत्र कथयस्व मम प्रभो |
प्रष्टुकामा विनीतास्मि नोद्वेगं कर्तुमर्हसि || २६ ||

देवदूत उवाच |

अतएव हि तत्तथाविधं जिज्ञासमाना सोवाच | वृत्तन्तः प्राप्तसंसारान्तः स 
राजा कोऽभवत् कीदृक्स्वरूपेण स्थित इति निगूढः प्रश्नः | बह्वत्र वक्तव्यं 
नाल्पेन तदसंभावनादिदोषशान्तिरित्यनुद्वेगप्रार्थना | देवानां 
परोक्षप्रियत्वाच्च स्फुटोक्त्या प्रश्नोत्तरयोः स्वायत्तयोरपि निगूढोक्त्यात्र 
उच्यते || २६ ||

शृणु भद्रे यथावृत्तं विस्तरेण वदामि ते |
तस्मिन्राज्ञि वने तत्र तपश्चरति दुस्तरम् || २७ ||

इत्यहं देवराजेन सुभ्रूराज्ञापितस्तदा |
दूतं त्वं तत्र गच्छाशु गृहीत्वेदं विमानकम् || २८ ||

इति वक्ष्यमाणप्रकारेण | तत्र गन्धमादने | विरक्तश्चेत्तत्तद्दृष्ट्याल्पं 
कुत्सितं चेत्युपेक्षार्हमिति सूचनाय विमानकमिति [कन्प्रत्ययः] 
कन्प्रयुक्तः || २८ ||

अप्सरोगणसंयुक्तं नानावादित्रशोभितम् |
गन्धर्वसिद्धयक्षैश्च किन्नराद्यैश्च शोभितम् || २९ ||

शोभितान्तानि विमानविशेषणानि || २९ ||

तालवेणुमृदङ्गादि पर्वते गन्धमादने |
नानावृक्षसमाकीर्णे गत्वा तस्मिन्गिरौ शुभे || ३० ||

विमानाद्बहिरपि सैनिकैस्तालवेणुमृदङ्गादि गृहीत्वेत्यनुषङ्गः || ३० ||

अरिष्टनेमि राजानं दूतारोप्य विमानके |
आनय स्वर्गभोगाय नगरीममरावतीम् || ३१ ||

दूत उवाच |

इत्याज्ञां प्राप्य शक्रस्य गृहीत्वा तद्विमानकम् |
सर्वोपस्करसंयुक्तं तस्मिन्नद्रावहं ययौ || ३२ ||

उपस्कराणि गुणवत्तयोपकल्पितानि भोगसाधनानि | उपात्प्रतियत्न - इति सुट् | 
संप्रति स्वस्य तत्त्वज्ञत्वादज्ञदृशाभिमते देहादिद्वारके स्वगमने 
उन्मादादिकृत इव पारोक्ष्यारोपान्मत्तोऽहं किल विललापेतिवद्ययाविति लिट् || ३२ ||

आगत्य पर्वते तस्मिन्राज्ञो गत्वाश्ह्रमं मया |
निवेदिता महेन्द्रस्य सर्वाज्ञाऽरिष्टनेमये || ३३ ||

इति मद्वचन. म् श्रुत्वा संशयानोऽवदच्छुभे |

राजोवाच |

प्रष्टुमिच्छामि दूत त्वां तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि || ३४ ||

गुणा दोषाश्च के तत्र स्वर्गे वद ममाग्रतः |
ज्ञात्वा स्थितिं तु तत्रत्यां करिष्येऽहं यथारुचि || ३५ ||

स्थितिं गुणदोषन्यूनाधिक्यव्यवस्थितिम् | तत्रत्यां स्वर्गस्थाम् || ३५ ||

दूत उवाच |

स्वर्गे पुण्यस्य सामग्र्या भुज्यते परमं सुखम् |
उत्तमेन तु पुण्येन प्राप्नोति स्वर्गमुत्तमम् || ३६ ||

सामग्र्या समग्रतया | क्षुद्रपुण्यानामपि प्राचुर्येणेत्यर्थः | परम##-
सुखं लभ्यमित्याह - उत्तमेनेति || ३६ ||

मध्यमेन तथा मध्यः स्वर्गो भवति नान्यथा |
कनिष्ठेन तु पुण्येन स्वर्गो भवति तादृशः || ३७ ||

एवं मध्यमकनिष्ठत्वे अपि प्राचुर्योत्कृष्टत्वाभ्यां बोध्ये || ३७ ||

परोत्कर्षासहिष्णुत्वं स्पर्धा चैव समैश्च तैः |
कनिष्ठेषु च संतोषो यावत्पुण्यक्षयो भवेत् || ३८ ||

अनुत्तमपुण्यफलेषु दोषान्तराण्याह - परेति | तैरुत्क्ष्टैः 
स्पर्धमानैश्च सहेति शेषः | तथाच तत्प्रयुक्तं दुःखं दुःसहमिति 
भावः | यावदिति सर्वसाधारणमिदम् || ३८ ||

क्षीणे पुण्ये विशन्त्येतं मर्त्यलोकं च मानवाः |
इत्यादिगुणदोषाश्च स्वर्गे राजन्नवस्थिताः || ३९ ||

मानवाश्च भवन्ति रमणीयकर्मावशेषे | तच्च दुर्लभमिति सूचनाय चकारः 
|| ३९ ||

इति श्रुत्वा वचो भद्रे स राजा प्रत्यभाषत |

राजोवाच |

नेच्छामि देवदुताहं स्वर्गमीदृग्विधं फलम् || ४० ||

स्वर्ग फलमित्यभेदान्वयः || ४० ||

तत्ः परं [महोग्रं तु] महोग्रं च तपः कृत्वा कलेवरम् |
त्यक्ष्याम्यहमशुद्धं हि जीर्णां त्वचमिवोरगः || ४१ ||

पापानां तपसा निःशेषं क्षपणात् सुकृतानामसति रागे जन्मा##-

देवदूतं विमानेदं गृहीत्वा त्वं यथागतः |
तथा गच्छ महेन्द्रस्य संनिधौ त्वं नमोऽस्तु ते || ४२ ||

विमानं च तदिदं चेति कर्मधारयः | अथवा स्वागमनप्रताख्यानेन विगतो 
मानोऽयस्येति देवदूतविशेषणम् | विमानेति पृथक्पदम् | अत एव 
तत्क्षमापनाय नमोऽस्तु ते इत्युक्तिः  || ४२ ||

देवदूत उवाच |

इत्युक्तो गतो भद्रे शक्रस्याग्रे निवेदितुम् |
यथावृत्तं निवेद्याथ महदाश्चर्यतां गतः || ४३ ||

महतां शक्रसभागतानामाश्चर्यतां विस्मयहेतुताम् || ४३ ||

पुनः प्राह महेन्द्रो मां श्लक्ष्णं मधुरया गिरा |

इन्द्र उवाच |

दूत गच्छ पुनस्तत्र तं राजानं नयाश्रमम् || ४४ ||

अविषयनियोगदुःखितदूताश्वासनाय मधुरया | आश्रमं 
वाल्मीकेरित्युत्तरेणान्वयः || ४४ ||

वाल्मीकेर्ज्ञाततत्त्वस्य स्वबोधार्थं विरागिणम् |
संदेशं मम वाल्मीकेर्महर्षेस्त्वं निवेदय || ४५ ||

स्वबोधार्थमात्मतत्त्वज्ञानाय | स्वपदे श्लेषात्तवापि स्वात्मबोधो भावीति 
ध्वनितम् | संदेशं वाचिकम् || ४५ ||

अहर्षे त्वं विनीताय राज्ञेऽस्मै वीतरागिणे |
नस्वर्गमिच्च्यते तत्त्वं प्रबोधय महामुने || ४६ ||

[रागिणो राग] वीतरागिणे | रागमूलाः काम्यप्रवृत्तयो 
रागापगमादेव वीता गता यस्येथर्थः | स्वर्गं नेच्छयते || ४६ ||

तेन संसारदुःखार्तो मोक्षमेष्यति च क्रमात् |
इत्युक्त्वा देवराजेन प्रेषितोऽहं तदन्तिके || ४७ ||

तेन तत्त्वबोधनेन | [उपदेशक्रमा]  क्रमादुपदिष्टार्थस्य चित्ते 
संक्रमात् मनोनाशान्तमननादिक्रमाद्वा || ४७ ||

मयागत्य पुनस्तत्र राजा वल्मीकजन्मने |
निवेदितो महेन्द्रस्य राज्ञा मोक्षस्य साधनम् || ४८ ||

मया महेन्द्रस्य संदेशेन सह राजा निवेदितः | राज्ञा स्वमोक्षस्य साधनं 
स्वाभिलषितं निवेदितमिति विपरिणामेन संबन्धः || ४८ ||

ततो वल्मीकजन्मासौ राजानं समपृच्छत |
अनामयमतिप्रीत्या कुशलप्रश्नवार्तया || ४९ ||

देशकोशपुत्रतपः प्रभृतीनां कुशलप्रश्नवार्तयैवार्थादनामयं 
समपृच्छतेत्यर्थः || ४९ ||

राजोवाच |

भगवन्धर्मतत्त्वज्ञ ज्ञातज्ञेय विदांवर |
कृतार्थोऽहं भवद्दृष्ट्या तदेव कुशलं मम || ५० ||

आद्येन विशेषणेन कर्मकाण्डरहस्यज्ञता द्वितीयेन ब्रह्मतत्त्वज्ञता 
तृतीयेन लोकतत्त्वज्ञता च दर्शिता | भवद्दृष्ट्या भवतो दर्शनेन 
भवदीयकृपादृष्ट्या च | तत् भवद्दृष्टिप्रयुक्तं [कार्तार्थ्यं 
कृतकृत्यत्वम्] कार्तार्थ्यमेव || ५० ||

भगवन्प्रष्टुमिच्छामि तदविघ्नेन मे वद |
संसारबन्धदुःखार्तेः कथं मुञ्चामि तद्वद || ५१ ||

प्रष्टुमिछामीति दूतसंदेशादेव प्रश्नविषयपरिज्ञानेऽपि नाऽपृष्टः 
कस्यचिद्ब्रूयात् इति प्रसक्तोपेक्ष्यतावारणाय | तत् तत्र श्रेओरूपे | श्रेयांसि 
बहुविघ्नानि इतिप्रवादप्रसक्तां विघ्नसंभावनां निवारयति - 
अविघ्नेनेति | तस्मादेषां तन्न प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युः इति श्रुतेः | 
देवानां प्रातिकुल्ये हि विघ्नसंभावना स्यान्नतु तदस्ति देवराजाज्ञयैवाहं 
यतः पृच्छामीति भावः | संसारबन्धप्रौक्तदुःखैरार्तिः 
पुनःपुनर्नाशस्त-स्मान्मुञ्चामि मुक्तो भवामि | आद्यो मोक्षस्वरूपस्य 
प्रश्नो द्वितीयो मोक्षसाधनस्य || ५१ ||

वाल्मीकिरुवाच |

शृणु राजन्प्रवक्ष्यामि रामायणमखण्डितम् |
श्रुत्वावधार्य यत्नेन जीवन्मुक्तो भविष्यसि || ५२ ||

कैकेयीवरापदेशात्स्वस्थानप्रच्युतस्य रामस्य राक्षसान्विजित्य पुनः 
स्वस्थानायनाभ्युदयप्राप्तिवच्छापापदेशात्स्वरूपात्प्रच्युतस्य तस्य 
वसिष्ठोपदेशादज्ञानादिराक्षसान्निहत्य पुनः स्वस्वरूपावाप्त्यभ्यु##-
प्रमाणासंभावनां मननेन त्ववधार्य प्रमेया-संभावणां 
यत्नेन निदिध्यासनेन विपरीतभावनां च निरस्य | साक्षात्कारेणेति शेषः || ५२ ||

वसिष्ठरामसंवादं मोक्षोपायकथां शुभाम् |
ज्ञातस्वभावो राजेन्द्र वदामि श्रूयतां बुध || ५३ ||

वसिष्ठरामयोः संवादरूपेण प्रवृत्तं मोक्षोपायानां कथम् | न 
नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः इति श्रुतेर्नातत्त्व##-
ज्ञातस्वभाव इति || ५३ ||

राजोवाच |

को रामः कीदृशः कस्य बद्धो वा मुक्त एव वा |
एतन्मे निश्चितं ब्रूहि ज्ञानं तत्त्वविदां वर || ५४ ||

वसिष्ठरामसंवादमित्यत्र द्वन्द्वेऽल्पाचोऽपि परनिपाताद्रामस्य शिष्यता 
सूचिता सा त्वज्ञस्यैव संभवति नेश्वरस्य | रामस्तु भगवदवतारत्वात्##-
कश्चिद्राम-नामा उत प्रसिद्धो नित्यमुक्तो विष्णुरित्यर्थः | ज्ञायतेऽनेनेति 
ज्ञानं निश्चयकारणमितर्थः || ५४ ||

वाल्मीकिरुवाच |

शापव्याजवशादेव राजवेषधरो हरिः |
आहृताज्ञानसंपन्नः किंचिज्ज्ञोऽसौ भवत्प्रभुः || ५५ ||

तदेवाह - शापेति | व्याजोऽपदेशः | आहृतेन 
स्वभक्तवाक्यसत्यतासंपा-दनायेच्छया स्वीकृतेनाज्ञानेनाज्ञप्रायः 
संपन्नः भवत् अभवत् | अडभावश्छान्दसः || ५५ ||

राजोवाच |

चिदानन्दस्वरूपे हि रामे चैतन्यविग्रहे |
शापस्य कारणं ब्रूहि कः [कः शशापेति] शप्ता चेति मे वद || 
५६ ||

महर्षिभिरपराधिनो हि शप्यन्ते अपराधो ह्यपूर्णकामस्याज्ञस्य स्यात् 
नचानावृतचिदानन्द स्वरूपत्वादथाभूतस्य रामस्य तत्संभवः 
शापादेव तदुक्तौ त्वनोन्याश्रय इत्यभिप्रेत्याह - चिदानन्देति | 
परमार्थ-तश्चिदभिन्नानन्दस्वरूपे [श्चिदानन्दस्वरूपे] | 
व्यवहारेऽपि चैतन्यमेव भक्तानुकम्पया विग्रहात्मना परिणतं यस तस्मिन् | 
५६ ||

वाल्मीकिरुवाच |

सनत्कुमारो निष्काम अवसद्ब्रह्मसद्मनि |
वैकुण्ठादागतो विष्णुस्त्रैलोक्याधिपतिः प्रभुः || ५७ ||

निष्काम अवसदिति च्छान्दसं यत्वम् | निर्गताः कामा रागादयो यत्रेति निष्कामे 
[निष्कामे] ब्रह्मसद्मनीति वा || ५७ ||

ब्रह्मणा पूजितस्तत्र सत्यलोकनिवासिभिः |
विना कुमारं तं दृष्ट्वा ह्युवाच प्रभुरीश्वरः || ५८ ||

कुमारं सनत्कुमारं विनान्यैः सत्यलोकनिवासिभिः पूजित इत्यनुषङ्गः || ५८ ||

सनत्कुमार स्तब्धोऽसि निष्कामो गर्वचेष्टया |
अतस्त्वं भव कामार्तः शरजन्मेति नामतः || ५९ ||

कामेन ऋतो व्याप्तः | ऋते च तृतीयासमासे इति वृद्धिः || ५९ ||

तेनापि शापितो विष्णुः सर्वज्ञत्वं तवास्ति यत् |
किंचित्कालं हि त्यक्त्वा त्वमज्ञानी भविष्यसि || ६० ||

किंचित्कालमिति कर्मधारयः | कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे इति द्वितीया || ६० ||

भृगुर्भार्यां हतां दृष्ट्वा ह्युवाच क्रोधमूर्च्छितः |
विष्णो तवापि भार्याया वियोगो हि भविष्यति || ६१ ||

क्रोधेन मूर्छितो मोहितः समुच्छ्रितश्च || ६१ ||

वृन्दया शापितो विष्णुश्छलनं यत्त्वया कृतम् |
अतस्त्वं स्त्रीवियोगं ति वचनान्मम यास्यस्य || ६२ ||

वृन्दया जलन्धर भार्यया | छलनं पतिवेषेण मोहयित्वा 
पातिवृत्यभङ्ग-रूपं वञ्चनम् | शापितः शप्तः | अध्यारोपित##-

भार्या हि देवदत्तस्य पयोष्णीतीरसंस्थिता |
नृसिंहवेषधृग्विष्णुं दृष्ट्वा पञ्चत्वमागता || ६३ ||

वेषधृग्विष्णुमिति कर्मधारयः || ६३ ||

तेन शप्तो हि हृहरिर्दुःखार्तः स्त्रीवियोगतः |
तवापि भार्यया सार्धं वियोगो हि भविष्यति || ६४ ||

दुःखैर्दुःखसाध्यैः सुकृतैः ऋतः साक्षात्कृतोऽपि नृहरिस्तेन शप्तः || 
६४ ||

भृगुणैवं कुमारेण शापितो देवशर्मणा |
वृन्दया शापितो विष्णुस्तेन मानुष्यतां गतः || ६५ ||

आद्यशापेन साक्षादितरैराक्षेपादज्ञानप्राप्तिः | अतएव हि रामस्य त्रिः 
सीतावियोगो रावणापहारेण मिध्यापवादेन भूतलप्रवेशेन् चेति | न चिरं त्वयि 
वत्स्यतीति ताराया वचनं त्वधिक्षेपमात्रं न शापः | तस्या जीवत्यपि वालिनि 
सुग्रीवेणोपमुक्तत्वस्य धर्मतो मातरं यस्तु स्वीकरोति जुहुप्सितः 
इत्यङ्गदवाक्येन प्रसिद्धत्वात्पातिवृत्यभङ्गेन निकृष्टयोइतया 
चोत्कृस्ताय रामाय शापपरदाने असामर्थ्यात् मानुष्यतां मनुष्य एव 
मानुष्यस्तद्-भावम् || ६५ ||

एतत्ते कथितं सर्वं शापव्याजस्य कारणम् |
इदानीं वच्मि तत्सर्वं सावधानमतिः शृणु || ६६ ||

तत् पूर्वपृष्टं मोक्षसाधनम् | सर्वं सानुबन्धनम् | तत् महारा##-

इत्यार्षे श्रीमद्वासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये देवदूतोक्ते मोक्षोपाये 
द्वात्रिंशत्साहस्त्र्यां सम्हितायां वैराग्यप्रकरणे सूत्रपातनको नाम 
प्रथमः सर्गः || १ ||

इति वासिष्ठमाहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरेणे प्रथमः 
सगरः || १ ||

द्वितीयः सर्गः २

दिवि भुमौ तथाकाशे बहिरन्तश्च मे विभुः |
यो विभात्यवभासात्मा तस्मै सर्वात्मने नमः || १ ||

अथ प्रारिप्सितस्य महतः शास्त्रस्य निर्विघ्नपरिसमाप्तिप्रचयगमनादि##-
वीरपुरुषकाण्यायुष्मत्पुरुषकाणि च भवन्ति इति महाभाष्योपदर्शित##-
दर्शयति - दिवीति | दिवि द्युलोके भूमौ भूलोके तथा आकाशे अन्तरिक्षलोके 
बहिरधिभूतं [अन्तरमध्यात्म] अन्तराध्यात्मं चकारादधिदैवं 
च मे मम यो विभुर्विभाति विविधरूपेण प्रथते स्वाविद्यया | 
परमार्थतस्त्ववभा-सात्मा निर्विकारचिन्मात्रस्वभावस्तस्मै 
सर्वेषामात्मने नम इत्यर्थः | अथवा पृथिवी पूर्वरूपं द्यौरुत्तररूपम 
इति श्रुत्वाविवात्रापि दिवि ब्रह्माण्डस्योर्ध्वकपाले स्वर्णमये 
भूमावधःकपाले रजतमये आकाशे तयोः संधौ सूक्ष्माकाशे 
ब्रह्माण्डाद्बहिरन्तश्च यो विशेषेण सूर्यश्चन्द्राग्निवागादिभ्योऽप्यतिशयेन 
स्वप्रकाशाअपरिच्छिन्नस्वभा-वत्वाद्भाति | तत्कुतः यतोऽयमवभासात्मा 
सूर्यादीनामप्यवभासक आत्मा च | येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः आत्मैवास्य 
ज्योतिर्भवति ज्योतिषामपि तज्ज्योतिः इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः | तस्मै सर्वात्मने 
सर्ववस्तूनां पारमार्थिकस्वरूपभूताय नम इत्यर्थः | अथवा दिवि 
द्योतनैकरसे भूमानन्दाद्मके तुर्यस्वरूपे तथा 
अवस्थाद्वयोत्पत्तिभूमावव्या-कृताकाशे बहिर्बहिःप्रज्ञभोग्ये 
जागरेऽन्तः अन्तःप्रज्ञभोग्ये स्वप्ने चकारात्तत्संधौ 
मरणमूर्छाद्यवस्थासु च यो विविधो भाति स्थूल##-
अवभासात्मेति | चिन्मात्रस्वभाव इत्यर्थः | तस्मै दृश्यस्य दृग्वव्यतिरे##-
इत्यर्थः | अथवा दिवि सार्वज्ञ्यादिसंपन्नत्वाद्द्योतमाने कारणोपाधौ तथा 
भूमौ कर्मबीजोद्भवबूमौ कार्योपाधौ तथाकाशे अन्तराले 
आसमन्तात्काशते इति व्युत्पत्या स्वरूपप्रकाशबहुले वा जीवन्मुक्तिदशायां 
बहिर्निरुपाधिस्वरूपेऽन्तः कार्यकारणोपाध्यन्तर्गतमायान्तःकरणवृत्ति##-
सर्वोपाधिनिष्कृष्टायात्-मने नम इत्यर्थः | अथवा दिवि द्योतनात्मके 
तेजसि भूमौ पृथिव्यामाकाशे व्योम्नि अन्तः आन्तरालिकयोः 
सलिलपवनयोर्बहिर्बहिर्भूते व्याकृते चकारान्नि##-
पूर्णानन्दस्वरूपाय मे मह्यं नम इत्यर्थः | अथवा दिवि देवलोके 
बहिस्तटस्थतया पूज्यदेवतेश्वराद्यात्मना भूमौ भूलोके अन्तः 
देहान्तर्वर्तितया पूजकात्मना आकाशे अन्तराले च क्रियाफलसाधना##-
य. स.प्रति तत्त्वदृष्ट्युदयात्स्पष्टमवभासमानात्मा 
विभुस्त्रिविधपरिच्छेदशून्यो विस्पष्टं भाति तस्मै सर्वात्मने | सर्वशब्दः 
पूर्णपरस्तस्मात्तत्सर्वमभवदिवत्पूर्णानन्दस्वरूपाय नम इत्यर्थः | 
अथवा दिवि उपरिष्टाद्भूमावधस्तादाकाशेऽन्तराले बहिः प्रागादिदिक्षु च अन्तः 
शरीरान्तः चकारात्तत्पूर्वोत्तरकालयोर्यः अवबासात्मा चिदेकरसो विभाति 
तत्त्वदृशो मम | आत्मैवाधस्तादात्मोपरिष्टात् इत्यादिश्रुतेः | तस्मै 
सर्वात्मने आत्मैवेदं सर्वमिति सर्वप्रपञ्चबाधेन परिशेषिताय 
परमात्मने नम इत्यर्थः एवमर्थान्तराण्यपि यथाबुद्धिवैभवमू##-
ज्ञानात्तद्भावस्थितिश्च परमनिव्राणरूपं प्रयोजनमिति सूचितम् | 
उत्तरत्राप्येतदेव स्पष्टं दर्शयिषते |

अधिकारि कथोपायसंबन्धो धातृशासनात् |
निर्माणमस्य ग्रन्थस्य मुक्तचर्या च कीर्त्यते || १ ||

वाल्मीकिरुवाच |

अहं बद्धो विमुक्तः स्यामिति यस्यास्ति निश्चयः |
नात्यन्तमज्ञो [नो तज्ज्ञः] नोत ज्ञः सोऽस्मिञ्छास्त्रेऽधिकारवान् 
|| २ ||

अथास्मिन ग्रन्थेकोऽधिकारी किमज्ञ उत ज्ञः | नाद्यः | तस्य देहादावात्म##-
नच विषयदोषदर्शनाज्जन-नमरणादिःखदर्शनाच्च तस्यै 
वैराग्योदयेच्छया मुमुक्षासंपत्ताव-धिकार इति वाच्यम् | 
रागिणामुत्कटविषयरिरक्षिषा-दर्शनेन सत्स्वेव विषयेषु 
तद्दोषनिर्हरणोपायोन्वेषितया [अन्वेषणतया] विशिष्टविषयान्वेषितया 
चैहिकामुष्मिकत-दुपायेच्छुतया प्रवृत्तेः | नापि ज्ञः | तस्य 
कृतकृततया ग्रन्थसाध्यप्रयो-जनालिप्सुतया ग्रन्थे 
प्रवृत्त्यनुपपत्तेरित्याशङ्क्य विशिष्टाधिकारिणं दर्शयति - अहमिति | 
उतेत्यप्यर्थे | सत्यं नात्यन्तमज्ञो नापि ज्ञोऽस्मिञ्-शास्त्रेऽधिकारि | किन्तु 
यस्याहं बद्धोस्मिन् संसारेऽनादिकालादारभ्य कारानिगडादिबद्ध इव 
परिच्छेदपारवश्यजन्मजरामरणादिदुःखमनु-भवञ्शोचामि | 
आत्यन्तिकशोकतरणे चात्मज्ञानमेवोपायः | तरति शोकमात्मवित् इति श्रुतेः | 
तेनात्मज्ञानेनाहं विमुक्तः स्यामित्युत्कट-जिज्ञासासहितो निश्चयोऽस्ति स 
विनयोपायनादिना गुरुमुपगतोऽस्मिञ्छास्त्रेऽ-धिकारवान् | 
शास्त्रश्रवणादिफलभागिअत्यर्थः | तथाचाज्ञस्यैव बहुतरसुकृतैः 
क्षीणरागादिदोषस्य विवेकोदयाज्जिज्ञासोरधिकार इति भावः || २ ||

कथोपायान्विचार्यादौ मोक्षोपायानिमानथ |
यो विचारयति प्राज्ञो न स भूयोऽभिजायते || ३ ||

ननु क्षीणरागादिदोषस्त्रैवर्णिकश्चेत्स संन्यासपूर्वकवेदान्तश्रवण 
एवाधिकारी | पूर्वकाण्डार्थानुष्ठानस्य चित्तशुद्धिद्वारोत्तरकाण्डाधि##-
त्रैवर्णिकस्य त्रेताग्निसाध्ये कर्मण्यधिकारेऽप्यनाहिताग्निसाधारणः 
स्मार्तकर्माधिकारोऽस्मन्नपि ग्रन्थेऽस्त्यधिकारः | अज्ञानावधिकश्च | अस्यापि 
स्मृतिवद्वेदोपबृंहणत्वात् | तथाचोक्तम् - वेदवेद्ये परे पुषि जाते 
दशरथात्मजे | वेदः प्राचेतसादासीत्साक्षाद्रामायणात्मना | इति | तत्र 
पूर्वकाण्डस्य रामचरितकथाव्याजेनोपबृंहणं षट्काण्डम् सोत्तरं 
पूर्वरामायणम् उत्तरकाण्डस्य षट्प्रकर्णमिदं सोत्तरमिति | यथाच 
केषुचित्स्मार्तकर्मसु स्त्रीशुद्रसाधारणोऽधिकारस्तथास्यापि श्रवणे पुराणवात् 
| श्रावयेच्चतुरो वर्णान्कृत्वा ब्राह्मणमग्रतः जनश्च शुद्रोऽपि 
महत्त्वमीयात् इत्यादिवचनलिल्गात् | नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं तं 
त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि इत्यादिवचनं त्ववेदविदः 
श्रौतज्ञानानधिकारपरमिति केचित् | अपरोक्षज्ञानापर्यवसानपरमित्यन्ये | 
वेदपूर्वकत्वप्राशस्त्यपरमित्यपरे | सर्वथाप्यस्त्येवान्येषामपि 
पौराणिकसाधारणे ज्ञानेऽधिकारः स हि सर्वैर्विजिज्ञास्य आत्मा 
वर्णैस्तथाश्ह्रमैः इत्यादिवचनेभ्यः | तत्र श्रौतज्ञाने पूर्वकाण्डोक्त##-
हेतुरिति पूर्वोत्तररामाअणयोर्हेतुहेतुमद्भावसंगतिं दर्शयन्सर्वानर्थ##-
धर्मतत्त्वज्ञा-नानुष्ठानेश्वरप्रपत्तिषु ज्ञानाधिकारप्रापकेषूपायो 
यस्मिन् ग्रन्थे स पूर्वारामायणग्रन्थः कथोपायः | काण्डाभेदाभिप्रायं 
बहुवचनम् | तानादौ विचार्य तदर्थानुष्ठानप्राप्ताधिकारः 
सन्योऽधिकारीमान्व-क्ष्यमाणषट्प्रकरणरूपान्मोक्षोपायान्विचारयति 
प्राज्ञः प्रज्ञाप्लुष्ट-कामकर्मवासनाऽज्ञानबीजः स भूयो नाभिजायते 
जन्मादिदुःखभाङ् न भवति | विमुच्यत इत्यर्थः || ३ ||

अस्मिन्रामायणे रामकधोपायान्महाबलान् |
एतांस्तु प्रथमं कृत्वा पुराहमरिमर्दन || ४ ||

अस्मिन्सांप्रतिके षट्पञ्चाशत्सहस्रसंमिते रामायणे अनादिकालाभ्यस्त##-

शिष्यायास्मि [शिष्यायास्मै] विनीताय भरद्वाजाय धीमते |
एकाग्रो दत्तवांस्तस्मै मणिमब्धिरिवार्थिने || ५ ||

शिष्यविशेषणान्यधिकारसंपत्तिद्योतकानि | एक एवाग्रो [एवाग्रं] 
ग्रहणधारणप्रचारपटुः प्रधानशिष्यो यस्य स तथा | अनुग्रहप्रेम##-

तत एते कथोपाया भरद्वाजेन धीमता |
कस्मिंश्चिन्मेरुगहने ब्रह्मणोऽग्र उदाहृताः || ६ ||

एते मत्तः प्राप्ताः पूर्वरामायणरूपाः | उदाहृताः कीर्तिताः || ६ ||

अथास्य तुष्टो भगवान्ब्रह्मा लोकपितामहः |
वरं पुत्र गृहाणेति तमुवाच महाशयः || ७ ||

वरव्याजेन जगदुद्धारसाधनं मोक्षशास्त्रं करणीयमिति 
महानाशयोऽभिप्रायोयस्य स तथा || ७ ||

भरद्वाज उवाच |

भगवन्भूतभव्येश वरोऽयं मेऽद्य रोचते |
येनेयं जनता दुःखान्मुच्यते तदुदाहर || ८ ||

भूतं पूर्वमुत्पन्नम | भवमुत्पत्स्यमानम् | अद्य पूर्वरामाणार्थानु##-

श्रीब्रह्मोवाच |

गुरुं वाल्मीकिमत्राशु प्रार्थयस्व प्रयत्नतः |
तेनेदं यत्समारब्धं रामायणमनिन्दितम् || ९ ||

अत्रास्मिन् पृष्टेऽर्थे | यद्यस्मात्समारब्धं नतु कृत्स्नं क्र्तम् || ९ ||

तस्मिञ्छ्रुते नरो मोहात्समग्रात्संतरिष्यति |
सेतुनेवाम्बुधेः पारमपारगुणशालिना || १० ||

श्रुते अर्थात्कृत्स्नसिद्ध्यनन्तरमिति गम्यते | सेतुं दृष्ट्वा समुद्रस्य 
ब्रह्महत्यां व्यपोहति इत्यादिस्मृतिप्रसिद्धानन्तगुणशालिना || १० ||

श्रीवाल्मीकिरुवाच |

इत्युक्त्वा स भरद्वाजं परमेष्ठी मदाश्रमम् |
अभ्यागच्छत्समं तेन भरद्वाजेन भूतकृत् || ११ ||

तूर्णं संपूजितो देवः सोऽर्घ्यपाद्यादिना मया |
अवोचन्मां महासत्त्वः सर्वभूतहिते रतः || १२ ||

यद्यपि सृष्टौ रजः प्रधानस्तथापि जगदुद्धारोद्भूतकरुणत्वान्महा##-

रामस्वभावकथनादस्माद्वरमुने त्वया |
नोद्वेगात्स परित्याज्य आसमाप्तेरनिन्दितात् || १३ ||

ल्यब्लोपे पञ्चमी | रामस्वभावकथनं प्रस्तुत्येत्यर्थः | उद्वेगाद्विस्तृत##-
समग्रो निर्मातव्य इति यावत् || १३ ||

ग्रन्थेनानेन लोकोऽयमस्मात्संसारसंकटात् |
समुत्तरिष्यति क्षिप्रं पोतेनेवाशु सागरात् || १४ ||

संसारसंकटादित्यपादानपञ्चम्या समुत्तीर्णस्यात्यन्तिकं संसार##-
प्रथमा | अन्यथा आशुपदेन पुनरुक्त्यापत्तेः | क्षिप्रपोतेन इति पाठश्चेन्न 
कापि चिन्ता | आशु ज्ञानोदयसमकालमेव | ननु पोतेन सागरसमुत्तरणमे##-
पोतेनोद्धरणमेवात्र समुत्तरणं विवक्षितं आशुपदस्वारस्यात् | 
अतएवापादानपञ्चम्यमेव कृतेति || १४ ||

वक्तुं तदेवमेवार्थमहमागतवानयम् |
कुरु लोकहितार्थं त्वं शास्त्रमित्युक्तवानजः || १५ ||

तत्तस्माद्धेतोर्भरद्वाजद्वारा आज्ञासंदेशसंभवेऽप्येवमर्थं 
वक्तुमयं जगन्मान्योऽहमेवागतवानिति संबन्दः || १५ ||

मम पुण्याश्रमात्तस्मात्क्षणादन्तर्द्धिमागत्ः |
मुहूर्तभ्युत्थितः प्रोच्चैस्तरङ्ग इव वारिणः || १६ ||

ब्रह्मपादस्पर्शेन पुण्यतमवमाश्रमस्य || १६ ||

तस्मिन्प्रयाते भगवत्यहं विस्मयमागतः |
पुनस्तत्र भरद्वाजमपृच्छं स्वस्थया धिया || १७ ||

स्वस्थया धियेत्युक्तेः पुर्वं प्रब्मागमनहर्षविष्मयव्यत्रचित्तत्वाद्ब्र##-

किमेतद्ब्रह्मणा प्रोक्तं भरद्वाज वदाशु मे |
इत्युक्तेन पुनः प्रोक्तं भरद्वाजेन तेन मे || १८ ||

भरद्वाज उवाच |

एतदुक्तं भगवता यथा रामायणं कुरु |
सर्वलोकहितार्थाय संसार्णवतारकम् || १९ ||

यथा पूर्वं कथोपायरामायणं कृतं तथा मोक्षोपायरामायणमिति 
शेषः || १९ ||

मह्यं च भगवन्ब्रूहि कथं संसारसंकटे |
रामो व्यवहृतो ह्यस्मिन्भरतश्च महामनाः || २० ||

राम कथं व्यवहृतो व्यवहृतवान् किमज्ञः शोचन्नितरवदुत 
जीवन्मुक्तवत् || २० ||

शत्रुघ्नो लक्षमणश्चापि सीता चापि यशस्विनी |
रामानुयायिनस्ते वा मन्त्रिपुत्रा महाधियः || २१ ||

चकाराद्दशरथपरिग्रहः | चकारोऽपिशब्दद्वयं च तत्परिवारसमुच्च##-

[निर्दुःखतां यथैते तु] निर्दुःखितां यथैते नु 
प्राप्तास्तद्ब्रूहि मे स्फुटम् |
तथैवाहं भविष्यामि ततो जनतया सह || २२ ||

स्फुटं मद्बोधपर्यवसितम् | जनतया त्वदुपदेशश्रवणकृतार्थजन##-

भरद्वाजेन राजेन्द्र वदेत्युक्तोऽस्मि सादरम् |
तदा कर्तुं विभोराज्ञामहं वक्तुं प्रवृत्तवान् || २३ ||

सादरमुपायनाहरणोपगमनप्रणतिप्राथनाद्यादरसहितम् || २३ ||

शृणु वत्स भरद्वाज यथापृष्टं वदामि ते |
श्रुतेन येन संमोहमलं दूरे करिष्यसि || २४ ||

संमोह आत्मतत्त्वापरिज्ञानं तद्रूपं मलं पङ्कम् | अलमिति वा छेदः || 
२४ ||

तथा व्यवहर प्राज्ञ यथा व्यवहृतः सुखी |
सर्वासंसक्तया बुद्ध्या रामो राजीवलोचनः || २५ ||

असंसक्तया मिथ्येति निश्चयादनभिनिविष्टया || २५ ||

लक्ष्मणो भरतश्चैव शत्रुघ्नश्च महामनाः |
कौसल्या च सुमित्रा च सीता दशरथस्तथा || २६ ||

महामना अपरिच्छिन्नावस्तुनिवेशातथाविधचित्तः | चकाराः पूर्ववत् || २६ ||

कृतास्त्रश्चाऽविरोधश्च बोधपारमुपागताः |
वसिष्ठो वामदेवश्च मन्त्रिणोऽष्टौ तथेतरे || २७ ||

कृतास्त्राविरोधौ रामसखायौ | बोधपारं चरमं बोधं यदुत्तरं 
बोद्धव्यान्तरापरिशेषः || २७ ||

धृष्टिर्जयन्तो भासश्च सत्यो विजय एव च |
विभीषणः सुषेणश्च हनुमानिन्द्रजित्तथा || २८ ||

सत्यो यथार्थवक्ता | इन्द्रजिदयमन्य एव सुग्रीवामात्य || २८ ||

एतेऽष्टौ मन्त्रिणः प्रोक्ताः समनीरागचेतसः |
जीवन्मुक्ता महात्मानो यथाप्राप्तानुवर्तिनः || २९ ||

अन्तः समनीरागचेतसो बहिस्तु यथाप्रारब्धं राप्तमनुवर्तमानाः || २९ ||

एतैर्यथा हुतं दत्तं हृहीतमुषितं स्मृतम् |
तथा चेद्वर्तसे पुत्र मुक्त एवासि संकटात् || ३० ||

हुतं दत्तमिति श्रौतस्मार्तकर्मोपलक्षणम् | स्मृतमित्युभयगोचरपूर्वा##-

अपारसंसारसमुद्रपाती [समुद्रमध्ये] लब्ध्वा परां 
युक्तिमुदारसत्त्वः |
न शोकमायाति न दैन्यमेति गतज्वरस्तिष्ठति नित्यतृप्तः || ३१ ||

युक्तिं तत्त्वनिश्चयादन्तः समरसत्वम् | उदारसत्त्वो दृढिकृतोत्कृष्त 
ज्ञानबलः | इष्टवियोगजं दुःखं शोकः दीनः कृपणस्तद्भावो दैन्यम् 
तयोर्मूलमभिमानज्वरः स गतो यस्य | निरतिशयानन्दात्मना स्थितः 
सानित्यतृपतः || ३१ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
सूत्रपातनको नाम द्वितीयः सर्गः || २ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे सुत्रपातनको 
नाम द्वीतियः सर्गः || २ ||

तृतीय सर्गः ३

भरद्वाज उवाच |

जीवन्मुक्तस्थितिं ब्रह्मन्कृत्वा राघवमादितः |
क्रमात्कथय मे नित्यं भविष्यामि सुखी यथा || १ ||

दृश्यसंमार्जनोपायो वासनाभेदलक्षणम् |
रामस्य तीर्थयात्रा च विस्तरेणात्र वर्ण्यते ||

यथा रामादयो जीवन्मुक्ता व्यवहृतवन्तस्तथा त्वं व्यवहरेत्युक्तो 
जीवन्मुक्तस्थितिप्राप्त्युपायं रामस्य तत्प्राप्तिक्रमोपवर्नश्रवणद्वारैव 
जिज्ञासमानो भरद्वाजः पृच्छति - जीवन्मुक्तेति | राघवमादितः कृत्वा 
वर्ण्यत्वेन प्रथानीकृत्य जीवन्मुक्तस्थितिं कथयेति संबन्धः | अथवा 
राघवं क्रमाज्जीवन्मुक्तस्थितिं जीवन्मुक्तावस्थं कृत्वा कल्पयित्वा मे 
आदितः कथय | यथा येन क्रमेणाहं नित्यं सुखी भविष्यामीति संबन्धः | 
अथवा राघवं संवादकथायामादितः प्रष्टृत्वेन वसिष्ठं च 
वक्तृत्वेन कृत्वेत्यर्थः | तथाच जनकयाज्ञवल्क्यौ कल्पयित्वा यथा श्रुतिः 
स्वयमेव संवादकथया तत्त्वं बोधयति तथा त्वमपि बोधयेत्यर्थः | 
तथाचात्र तत्वज्ञत्वेन कल्पितानां दरशथादीनां पूर्वरामायणे 
मूढचर्यामुक्त्यभावर्दशने नित्यमुक्तस्य च रामस्य तस्य ह न देवश्च 
नाभूत्या ईशते इत्यादिश्रुतिविरुद्धशापनिमित्ताज्ञत्वा-दिवर्णने च न 
क्षतिः अनादेर्जीवस्य ब्रह्माभेदबोधनाय श्रुतौ ब्रह्मण एव 
कार्योपाधिप्रवेशेनागन्तुकजीवभावकल्पनवदविरोधोपपत्तेः || १ ||

श्रीवाल्मीकिरुवाच |

भ्रमस्य जागतस्यास्य जातस्याकाशवर्णवत् |
अपुनःस्मरणं मन्ये साधो विस्मरनं वरम् || २ ||

एवं वाल्मीकिः पृष्टो लक्षणस्वरूपसाधनफलैर्जीवन्मुक्तिस्थितिं विस्तरेण 
विवक्षुः प्रथमं सुखप्रतिपत्तये संक्षिप्य मुक्तिलक्षणस्वरूपे दर्शयति 
- भ्रमस्येति | हे साधो आकाशे नैल्यवदत्यन्तासंभावितस्य कल्पनया 
जातस्य जागतस्य जगतः संबन्दिनोऽध्यासलक्षणस्य ब्रमस्य 
तन्मूलाविद्यावास-नोच्चेदेनापुनःस्मरणं यथा भवति तथा 
विस्मरणं यत्तदेव वरं सर्वोत्कृटं मुक्तिलक्षणं स्वरूपं च मन्ये | 
प्रमानानुभवाभ्यां निश्चितवानस्मीत्यर्थः | यद्यपि परोक्षज्ञानिनोऽपि 
सुषुप्तौ निर्विकल्प-समाधौ च दृश्यविस्मरणमस्ति तथापि 
तनापुनःस्मरणम् | अथवा पुनः स्मर्यते येनान्तःकरणेन तत्पुनःस्मरणं 
न विद्यते यस्मिंस्तत्तथा विस्मरणं स्मरनाभावं | 
द्वैतप्रतिभासमात्राभावोपलक्षणमेतत् | अथवा विस्मरणमिव विस्मरणम् | 
यथा विस्मृतविषयस्य सत्येवानुभवितर्य-प्रतीतिस्तथा सत्येव चैतन्ये 
दृश्याप्रतीतिरित्यर्थः | तर्हि किं परमार्थ-सत्यस्यैव दृश्यस्य 
सांख्याभिमतमुक्ताविवाप्रतीतिमात्रं तन्नेत्याह- भ्रमस्येति | 
अधस्तसेत्यर्थः | कथं तस्य भ्रमत्वं संस्काराजन्यत्वादि##-
पूर्वपूर्वजगद्व्यवहारजन्यसंस्कारपरि-निष्ठितस्येत्यर्थः | ननु तर्हि 
दोषजत्वाभावान्निरधिष्ठानत्वाच्च न भ्रमत्वमित्याशङ्क्याह - 
आकाशवर्णवज्जातस्येति | यथा दूरत्वाविमर्श##-
जगद्भ्रमैत्यर्थः | तथा चान्त्यन्तिकदृश्योच्छेदस्तल्लक्षणं 
तदुपलक्षितचिन्मात्रावस्थ्तिः स्वरूपमित्यर्थः || २ ||

दृश्यात्यन्ताभावबोधं विना तन्नानुभूयते |
कदाचित्केनचिन्नाम स्वबोधोऽन्विष्यतामतः || ३ ||

मन्ये इत्यनेन तयोः स्वानुभवसिद्धत्वं दर्शितम् | तर्ह्यस्माभिस्तत्कुतो 
नानुभूयते तत्राह - दृश्येति | दृश्यस्यात्यन्ताभावबोधो बाधस्त्वं 
विना | तत् उक्तं लक्षणं स्वरूपं च | अननुभवस्य कालतो देशतश्च 
व्यापकत्व-प्रदर्शनाय कदाचित्केनचिदिति | दृश्यबाधस्तर्हि केन हेतुना 
तमाह - स्वबोध इति | 
सर्वजगदधिष्टानप्रत्यगभिन्नात्मतत्त्वसाक्षात्कारादेव स इत्यतस्तत्सा##-

स चेह संभवत्येव तदर्थ मिदमाततम् |
शास्त्रमाकर्णयसि चेत्तत्त्वमाप्स्यसि नान्यथा || ४ ||

तर्हि तस्य क उपायस्तत्राह - स चेति | इहास्मिनञ्चशास्त्रे अधिगते सतीति शेषः 
| आकर्षनयसि चेत् | यावत्तत्त्वनिर्णयमिति शेषः || ४ ||

जगद्भ्रमोऽयं दृश्योऽपि नास्त्येवेत्यनुभूयते |
वर्णो व्योम्न इवाखेदाद्विचारेणामुनाऽनघ || ५ ||

उक्तमर्थमेव स्फुटतरमाह - जगदिति द्वाभ्याम् | अमुना 
एतद्ग्रन्थोपदर्शितेन || ५ ||

दृश्यं नास्तीति बोधेन मनसो दृश्यमार्जनम् |
संपन्नं चेत्तदुत्पन्ना परा निर्वाणनिर्वृतिः || ६ ||

अनुभूयत इत्युक्तोऽनुभवः किमात्मचैतनमेवोतान्यः | न तावदन्यः | 
चिद्व्यतिरिक्तस्य जडतया विषयतया चानुभवत्वायोगात् | आत्मैव चेत्स 
पूर्वमेवास्तीति किं शास्त्रेणेत्याशङ्क्याह - दृश्यमिति | 
सत्यमात्मैवानु-भवस्तथाप्यसौ दृश्यसहकृतो न तदनुभवः 
किंतु मनसो वृत्तिरूपेणात्म##-
दृश्यं कालत्रयेऽपि नास्तीत्येवंरूपं संपन्नं चेन्नित्यसिद्धात्मरूपापि 
परा निव्राणनिर्वृतिस्तस्मात्तत्त्वज्ञानादुत्पन्नेव भवतीति केवलस्तद्वारा 
स्वरूप-भूतोऽप्यनुभवः शास्त्रफलमित्यर्थः || ६ ||

अन्यथा शास्त्रगर्तेषु लुठतां भवतामिह |
भवत्यकृत्रिमाज्ञानां कल्पैरपि न निर्वृतिः || ७ ||

ननु शास्त्रान्तरोपदर्शितोपायैरेव मुक्तिः किं न स्यात्तत्राह - अन्यथेति | 
उक्तोपायापरिग्रहे अकृतिमा अजन्या अनादिरज्ञा अज्ञानं येषां अनात्म##-
पुनःपुनरिह संसारे भवतां जन्म गृह्णतां पुरुषापसदानामन्तैर्##-
ज्ञानातिरिक्त-साधनसहस्रैरप्यनिवृत्तेरिति भावः || ७ ||

अशेषेण परित्यागो वासनानां य उत्तमः |
मोक्ष इत्युच्यते ब्रह्मन्स एव विमलक्रमः || ८ ||

ननु उपासनाद्युपायान्तरसाध्याः सालोक्यादयोऽन्येऽपि मोक्षाः प्रसिद्धा##-
जन्मबीजानाम-शेषेण यः परित्यागो मूलोच्छेदेनात्यन्तोछेदह् स मुख्यो 
मोक्षः | मुचधातोर्बन्धनिवृत्तौ रूढत्वासनानामेव 
मुख्यबन्धत्वात्सालोक्यादौ तदभावान्मोक्षशब्दो गौण इति स मुख्य एव 
विमलैर्विगताविद्यादिमलैह् क्रम्यते नान्यैः | कर्मभिरुपासनैः 
श्रवणादिभिश्च दिनेदिने चित्तवैमल्य-मेव सर्ववासनाक्षयान्तं 
साधनक्रमो यस्य तथाविध इति वार्थः || ८ ||

क्षीणायां वासनायां तु चेतो गलति सत्वरम् |
क्षीणायां शीतसंतत्यां ब्रह्मन्हिमकणो यथा || ९ ||

ननु वासनापगमेऽपि तद्धेतोर्मनसः सत्त्वात्पुनर्वासना उत्पत्स्यन्ते ततो 
बन्धोऽपि स्यादित्याशङ्क्याह - क्षीणायामिति | मनसो 
वासनापुञ्जरूपत्वा-दित्यार्थः || ९ ||

अयं वासनया देहो ध्रियते भूतपञ्जरः |
तनुनान्तर्निविष्टेन मुक्तौघस्तन्तुना यथा || १० ||

मनसि नष्टेऽपि स्थूलदेह एव बन्धः स्थास्यतीत्याशङ्क्याह - अयमिति | 
भूतपञ्जरो भूतसमुदायारब्धः भूतानां प्राणिपक्षिणां 
पञ्चरस्थानीयो वा | तथाच वासनाक्षये [सर्ववासनाक्षये] सोऽपि 
निवर्तत इत्यर्थः || १० ||

वासना द्विविधा प्रोक्ता शुद्धा च मलिना तथा |
मलिना जन्मनो हेतुः शुद्धा जन्मविनाशिनी || ११ ||

एवमुपोद्धातेन परां मुक्तिमुपवर्ण्य प्रस्तुतां जीवन्मुक्तिं 
विवक्षुस्तदर्थं वासनाद्वैविध्यमाह - वासनेति || ११ ||

अज्ञानसुघनाकारा घनाहंकारशालिनी |
पुनर्जन्मकरी प्रोक्ता मलिना वासना बुधैः || १२ ||

तत्र मलिनां लक्षयति - अज्ञानेति | वसनाबीजानां प्ररोहे अज्ञानं 
सुक्षेत्रं तस्मिन्सुघनाकारा विषयानुसंधानाभ्यासोपचिताकारा वासना 
बीजम् | रागद्वेषादिभुरुपचितत्वात् घनो निबिडोऽहंकार उपसेचकः क्षेत्रिकस्तेन 
हि सा वर्थ्यमाना संतन्यमाना च शालते शोभते || १२ ||

पुनर्जन्माङ्कुरं त्यक्त्वास्थिता संभृस्टबीजवत् |
देहार्थं ध्रियते [म्रियते] ज्ञातज्ञेया शुद्धेति चोच्यते || १३ ||

शुद्धां [शुद्धां तां लक्षयति] लक्षयति - पुनरिति | यथा 
बीजान्तः सूक्ष्माअङ्कुराः सन्त एव कालजलादिसंबन्धादाविर्भवन्ति तथा 
वासनान्तर्भाविजन्मपरम्पराः सत्य एव 
कामकर्मादिनिमित्तवशादाविर्भवन्ति | अत्यन्तासतो जन्मायोगात्तत्र 
तत्त्वज्ञानेनाविद्याक्षेत्रदाहेनान्तर्गतजन्माङ्कुरनाशेऽपि स्वपरप्रा##-
शिष्यते सा शुद्धेत्यर्थः || १३ ||

अपुनर्जन्मकरणी जीवन्मुक्तेषु देहिषु |
वासना विद्यते शुद्धा देहे चक्र इव भ्रमः || १४ ||

उक्तमेवार्थं स्फुटयति - अनुपनरिति | देहिष्विति | देहधारणकार्येण 
तेष्वपि वासनासद्भावोऽनुमीयत इति भावः || १४ ||

ये शुद्धवासना भूयो न जन्मानर्थभाजनम् |
ज्ञातज्ञेयास्त उच्यन्ते जीवन्मुक्ता महाधियः || १५ ||

फलेन सह प्रस्तुतां जीवन्मुक्तिमाश्रयेण लक्षयति - य इति | तथा च 
तत्त्वज्ञानप्लुष्टजन्माङ्कुरशक्तिकवासनामात्रदृतशरीरत्वं 
[शक्तिकत्वाद्वासना] जीवन्मुक्तलक्षणं फलितम् || १५ ||

जीवन्मुक्तिपदं [मुक्तिपद] प्राप्तो यथा रामो महामतिः |
तत्तेऽहं शृणु वक्ष्यामि जरामरणशान्तये || १६ ||

तत्साधननिरूपणं प्रतिजानीते - जीवन्मुक्तीति | तथाविधं जीवन्मुक्तिपदं 
रामो यथा येन साधनक्रमेण प्राप्तस्तद्वक्ष्यामि | जरामरणोपलक्षित##-

भरद्वाज महाबुद्धे रामक्रममिमं शुभम् |
शृणु वक्ष्यामि तेनैव सर्वं ज्ञास्यसि सर्वदा || १७ ||

उक्तार्थमेव स्फुटयन्फलान्तरमाह - भरद्वाजेति | एकविज्ञानेन 
सर्वविज्ञनमपि तत्फलमित्यर्थः || १७ || 

विद्यागृहाद्विनिष्क्रम्य रामो राजीवलोचनः |
दिवसाननयद्गेहे लीलाभिरकुतोभयः || १८ ||

विद्यागृहाद्ब्रह्मचर्याश्रमोचितगुरुकुलवासाद्विनिष्क्रम्येत्यर्थात्सर्व##-
||

अथ गच्छति काले तु पालयत्यवनिं नृपे |
प्रजासु वीतशोकासु स्थितासु विगतज्वरम् || १९ ||

विगतज्वरमिति सौराज्यात्प्रजानां ज्वरादिपीडापि नास्ति किं वाचमन्याः पीडा न 
सन्तीति द्योतनार्थम् || १९ ||

तीर्थपुण्याश्रमश्रेणीर्द्रष्टुमुत्कण्ठितं मनः |
रामस्याभूद्भृशं तत्र कदाचिद्गुणशालिनः || २० ||

रामस्य मनस्तीर्थपुण्याश्रमश्रेणीर्द्रष्टुमुत्कण्ठितमभूदिति संबन्धः 
| पूर्वशोकस्थसप्तम्यन्तानामप्यत्रैवान्वयः || २० ||

राघवश्चिन्तयित्वैवमुपेत्य चरणौ पितुः |
हंसः पद्मानिव नवौ जग्राह नखकेसरौ || २१ ||

नन्वध्यात्मशास्त्रेऽस्मिंस्तीर्थयात्रोपवर्णनस्य वक्ष्यमाणमृगयोप##-
रामजन्मादेरप्यत्रैव वर्णनीयत्वापत्तेः पूर्वरामायणवैयर्थ्याच्चेति 
चेदत्रोच्यते | कथोपायान्विचार्येत्यत्र स्वस्ववर्णोचितयज्ञादिकर्मजन्या 
चित्तशुद्धिर्ब्रह्मविद्याधिकारे उपयुज्यत इत्युक्तम् | यस्तु वयोविद्याद्यस.पत्त्या 
यज्ञाद्यनुष्ठातुमक्षमस्तस्य तीर्थयात्रादिनापि यज्ञादिफलचित्त##-
यज्ञास्तीर्थरूपेण निर्मिताः इति वचनादिति सूचनाय तीर्थयात्रोपवर्णनम् | 
अतएव हि न रामं वृद्धवयस्कं परिकल्प्यात्मजिज्ञासोपवर्णं 
कृतमुक्तार्थसूचनाना-पत्तेः | मृगयोपवर्णं तु 
दृष्टकौतुकदर्शनोत्कण्ठाया अप्यात्मजिज्ञासा-प्रतिबन्धकत्वात् यदि 
तत्कुतुकानुभवमन्तरेण सोत्कण्ठा नापैति तर्हि तदनुभूयैव वा 
तदसारतानिश्चयेन तदुत्कण्ढामपोह्य निष्प्रत्यहं श्रवणादिप्रतिष्ठो 
भवेदिति विशेषबोधनार्थमिति सर्वं समञ्चसम् | राघव एवमुक्तमर्थं 
चिन्तयित्वा पितुश्चरणौ जप्राह | जीवत्पितृकस्य पितृसंनिधौ 
पित्राज्ञापूर्वमेव धर्माधिकारादिति भावः || २१ ||

श्रीरम उवाच |

तीर्थानि देवसद्मानि वनान्यायतनानि च |
द्रष्टुमुत्कण्ठितं तात ममेदं नाथ मानसम् || २२ ||

नाथेति स्वस्य पारतन्त्र्यसूचनार्थम् || २२ ||

तदेतामर्थितां पूर्वां सफलां कर्तुमर्हसि |
न सोऽस्ति भुवने नाथ त्वया योऽर्थी न मानितः || २३ ||

पूर्वां प्राथमिकीम् | न मानितः अभिलषितार्थसंपादनेन न संतोषितः || २३ ||

इति संप्रार्थितो राजा वसिष्ठेन समं तदा |
विचार्यामुञ्चदेवैनं रामं प्रथममर्थिनम् || २४ ||

अमुञ्चदेव न पुत्रविश्लेषदुःखान्नानुमेने || २४ ||

शुभे नक्षत्रदिवसे भ्रातृभ्यां सह राघवः |
मङ्गलालंकृतवपुः कृतस्वस्त्ययनो द्विजैः || २५ ||

वसिष्ठप्रहितैर्विप्रैः शास्त्रज्ञैश्च समन्वितः |
स्निग्धैः कतिअयैरेव राजपुत्रवरैः सह || २६ ||

अम्बाभिर्विहिताशीर्भिरालिङ्ग्यालिङ्ग्य भूषितः |
निरगात्स्वगृहात्तस्मात्तीर्थयात्रार्थमुद्यतः || २७ ||

निर्गतः स्वपुरात्पौरैस्तूर्यघोषेण वादितः |
पीयमानः पुरस्त्रीणां नेत्रैर्भृङ्गौघभङ्गुरैः || २८ ||

भृङ्गौघ्भङ्गुरैर्भ्रमरसमूहवच्चञ्चलैः | अर्थात्कुसुमेष्विति गम्यते 
|| २८ ||

ग्रामीणललनालोलहस्तपद्मापनोदितैः |
जालवर्षैर्विकीर्णात्मा हिमैरिव हिमाचलः || २९ ||

अपनोदितैः प्रेरितैः || २९ ||

आवर्जयन्विप्रगणान्परिशृण्वन्प्रजाशिषः |
आलोकयन्दिगतांश परिचक्राम जाङ्गलान् || ३० ||

आवर्जयन्दानमानादिना वशीकुर्वन् | जाङ्गलान्येव जाङ्गलान् जीर्णारण्यानि || 
३० ||

अथारभ्य स्वकात्तस्मात्क्रामात्कोशमण्डलात् |
स्नानदानतपोध्यानपूर्वकं स ददर्श ह || ३१ ||

ददर्शेत्यस्य पावनानाश्रमाञ्छुभानित्यन्ते सर्वत्र संबन्धः || ३१ ||

नदीतीराणि पुण्यानि वनान्यायतनानि च |
जङ्गलानि जनान्तेषु तटान्यब्धिमहीभृताम् || ३२ ||

आयतनानि देवमुन्यायतनानि | जनान्तेषु लक्षणया जनपदान्तेषु || ३२ ||

मन्दाकिनीमिन्दुनिभां कालिन्दीं चोत्पलामलाम् |
सरस्वतीं शतद्रूं च चन्द्रभागामिर्वावतीम् || ३३ ||

वेणीं च कृष्णवेणीं च निर्विन्ध्यां सरयूं तथा |
चर्मण्वतीं वितस्तां च विपाशां बाहुदामपि || ३४ ||

वेणीं केवलाम् | कृष्णवेणीं कृष्णया संभिन्नां ताम् || ३४ ||

प्रयागं नैमिषं चैव धर्मारण्यं गयां तथा |
वाराणसीं श्रीगिरिं च केदारं पुष्करं तथा || ३५ ||

श्रीगिरिं श्रीशैलम् || ३५ ||

मानसं च क्रमसरस्तथैवोत्तरमानसम् |
वडवावदनं चैव तीर्थवृन्दं स सादरम् || ३६ ||

क्रमप्राप्तं सरं | वडवावदनं हयग्रीवतीर्थं || ३६ ||

अग्नितीर्थं महातीर्थमिन्द्रद्युम्नसरस्तथा |
सरांसि सरितश्चैव तथा नदह्रदावलीम् || ३७ ||

महातीर्थमितीन्द्रद्युम्नसरोविशेषणम् || ३७ ||

स्वामिनं कार्तिकेयं च शालग्रामं हरिं तथ |
स्थानानि च चतुःषष्टिं हरेरथ हरस्य च || ३८ ||

नानाश्चर्यविचित्राणि चतुरब्धितटानि च |
विन्ध्यमन्दरकुञ्चांश्च कुलशैलस्थलानि च || ३९ ||

कुञ्जांल्लतागृहान् | कुलशैला हिमवदादयः || ३९ ||

राजर्षिणां च महतां ब्रह्मर्षिणां तथैव च |
देवानां ब्राह्मणानां च पावनानाश्रमाञ्छुभान् || ४० ||

चकारोऽनुक्ततत्तत्स्थानसमुच्चयार्थः || ४० ||

भूयोभूयः स बभ्राम भ्रातृभ्यां सह मानदः |
चतुर्ष्वपि दिगन्तेषु सर्वानेव महीतटान् || ४१ ||

भूयोभूय इति पूर्वदृष्टानामपि परावृत्तौ संनिहितानां 
कौतुकान्महिमातिशयप्रकटनाय वा भूयो गमनम् || ४१ ||

अमरकिन्नरमानवमानितः समवलोक्य महीमखिलामिमाम् |
उपययौ स्वगृहं रघुनन्दनो विहृतदिक् शिवलोकमिवेश्वरः || ४२ ||

तत्रतत्र संनिहितैरमरादिभिर्मानितः पूजितो रथुनन्दनोऽखिलां 
जम्बूद्वीपात्मिकां महीं सम्यगवलोक्य स्वगृहमयोध्यामुपययाविति 
संबन्धः | ईश्वरः शिवः || ४२ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
तीर्थयात्राकरणं नाम तृतीयः सर्गः || ३ ||

इति श्रीवासिड्ठमारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
तीर्थयात्राकरणं नाम तृतीयः सर्गः || ३ ||

चतुर्थः सर्गः ४

श्रीवाल्मीकिरुवाच |

रामः पुष्पाञ्जलिव्रातैर्विकीर्णः पुरवासिभिः |
प्रविवेश गृहं श्रीमाञ्जयन्तो विष्टपं यथा || १ ||

तीर्थयात्रागतस्यात्र सुहृदानन्दनं गृहे |
रामस्याखेटकचर्यादिव्यवहारश्च वर्ण्यते ||

राम इति | व्रातैः समूहैर्मङ्गलाचारार्थं विकीर्णः | विष्टपं त्रिविष्टपम् | 
नामैकदेशे नामप्रहणात् || १ ||

प्रणनामाथ पितरं वसिष्ठं भ्रातृबान्धवान् |
ब्राह्मणान्कुलवृद्धांश्च राघवः प्रथमागतः || २ ||

प्रथामगतः प्रथमप्रवासदागतः || ५ ||

सुहृद्भिर्भ्रातृभिश्चैव [र्मातृभिश्चैव] पित्रा द्विजगणेन 
च |
मुहुरालिङ्गिताचारो राघवो न ममौ मुदा || ३ ||

मुहुः आलिङ्गितस्य तेषु समुचितमभिवादप्रियाभिलापाद्याचरणं यस्य स 
तथोक्तः | न ममौ स्वदेह इति शेषः | हर्षेणोत्फुल्ल इति भावः || ३ ||

तस्मिन्गृहे दाशरथेः प्रियप्रकथनैर्मिथः |
जुघूर्णुर्मधुरैराशा मृदुवंशस्वनैरिव || ४ ||

तस्मिन् दशरथगृहे | दशरथेः रामस्य | प्रियकथनैः प्रियवाक्यैः | 
आनन्दिता जना इति शेषः | मिथोऽन्योन्यं दिशो जुघूर्णुर्बभ्रमुर्दिशिदिशि 
भ्रान्तवन्तः | हर्षकृतव्यामोहाद्दिग्भ्रमं प्रापुरिति वार्थः | 
दृष्टान्तेऽप्येवम् | अथवा दिक्शब्देन तत्रस्था जना लक्ष्यन्ते | दाशरथेः 
प्रियकथाभिरुपकषिता मिथः समवेता उत्सवविशेषे मृदुवंशस्वनैः 
क्रीडन्त इव बभ्रमुरित्यर्थः || ४ ||

बभूवाथ दिनान्यष्टौ रामागमन उत्सवः |
सुखं मत्तजनोन्मुक्तकलकोलाहलाकुलः || ५ ||

मत्तैर्हृष्टैर्जनैरुत्कृष्टतया मुक्तः कलो गम्भीरो यः कोलाहलस्तेन आकुलो 
व्याप्तः || ५ ||

उवास स सुखं गेहे ततः प्रभृति राघवः |
वर्णयन्विविधाकारान्देशाचारानितस्ततः || ६ ||

* (?) न्ततो दृष्टान् देशाचारानितस्ततो वर्णयन्निति वा 
सुमुखवासेत्यन्वयः || ६ ||

प्रातरुत्थाय रामोऽसौ कृत्वा संध्यां यथाविधि |
सभासंस्थं ददर्शेन्द्रसमं स्वपितरं तथा || ७ ||

प्रातरित्यादि वीप्साभिप्रायम् | तथेति पूर्वश्लोकोक्तसमुच्चयार्थम् || ७ ||

कथाभिः सुविचित्राभिः स वसिष्ठादिभिः सह |
स्थित्वा दिनचतुर्भागं ज्ञानगर्भाभिरादृतः || ८ ||

स रामो वसिष्ठादिभिः सह स्थित्वा अनुरूपाभिः कथाभिरादृतः सन् 
दिनचतुर्भागम् | अत्यन्तसंयोगे द्वितीया | दिनस्य चतुर्थभागे इत्यर्थः | 
आखेटकेच्छया वनं जगामेत्युत्तरेणान्वयः || ८ ||

जगाम पित्रानुज्ञातो महत्या सेनया वृत्तः |
वराजमहिषाकीर्णं वनमाखेतकेच्छया || ९ ||

आखेटकं मृगया || ९ ||

तत आगतुअ सदने कृत्वा स्नानादिकं क्रमम् |
समित्रबान्धवो भुक्त्वा निनाय ससुहृन्निशाम् || १० ||

एवंप्रायदिनाचारो भ्रातृभ्यां सह राघवः |
आगत्य तीर्थयात्रायाः समुवास पितुर्गृहे || ११ ||

मृगयादीनामनित्यत्वद्योतनाय प्रायेति | भ्रातृभ्यां 
लक्ष्मणशत्रुघ्नाभ्याम् || ११ ||

नृपतिसंव्यवहारमनोज्ञया सुजनचेतसि चन्द्रिकयानया |
परिनिनाय दिनानि स चेष्टया स्तुतसुधारसपेशलयाऽनघ || १२ ||

हे अनघेति राज्ञो भरद्वाजस्य वा संबोधनम् | स रामो नृपतीनां राज्ञां 
समुचितेन व्यवहारेण मनोज्ञया मनोहरया सुजनानां चेतसि 
चन्द्रिकावदाह्लादिकया अतएव स्तुता प्रशस्ता सुधारसवत्पेशला चतुरा च या 
तथाविधया | स्रुतेति स्रुतेति वा पाठे क्षरिता या सुधा तद्वद्रसेन माधुर्येण 
पेशलयाऽनया पूर्वोक्तया चेष्टया दिनानि परिनिनायाति-वाहयामास || १२ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
दिवसव्यवहारनिरूपणं नाम चतुर्थः सर्गः || ४ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
दिवसव्यवहारनिरूपणं नाम् चतुर्थः सर्गः || ४ ||

पञ्चमः सर्गः ५

वाल्मीकिरुवाच |

अथोनषोडशे वर्षे वर्तमाने रघूद्वहे |
रामानुयायिनि तथा शत्रुघ्ने लक्ष्मणेऽपि च || १ ||

रामस्य काये कार्श्यादि निर्वेदादिह [दादीह] वर्ण्यते |
राज्ञस्तद्धेतुजिज्ञासा [जिज्ञासोर्वसिष्ठोक्तेः] वसिष्ठोक्तेरुपक्रमः ||

इत्थं श्रीरामस्य चित्तशुद्धापायानुष्ठानचर्यामुपवर्ण्य तत्फल 
वैराग्यादिसाधनसंपत्तिं विवक्षुरुपक्रमते - अथेति | ऊने चतुर्थांशेन 
षोडशे वर्षे वर्तमाने रामः कार्श्य जगामेति चतुर्थेन संबन्धः | 
रघूद्वहे इति व्यवहितस्य राज्ञः संनिहितस्य शत्रुघ्नस्य लक्ष्मणस्य वा 
विशेषणं नतु रामपरामर्शि | रामः कार्श्यं जगामेत्यनेनानन्वया##-
भावान्तरालक्षकत्वे भावलक्षणसप्तम्यनुपपत्तेः || १ ||

भरते संस्थिते नित्यं मातामहगृहे सुखम् |
पालयत्यवनिं राज्ञि यथावदखिलामिमाम् || २ ||

भरति इति | इत एव पूर्वरामायणानुक्तमपि विना शत्रुघ्नं भरतस्य 
मातामहगृहगमनं विवाहात्प्रागागमनं च कल्प्यते | नित्यमित्यनेनापि 
पूर्वमपि बहुवारं तत्र भरतगमनमवथानं चासीदिति गम्यते || २ ||

जन्यत्रार्थं च पुत्राणां प्रत्यहं सह मन्त्रिभिः |
कृतमन्त्रे महाप्राज्ञे तज्ज्ञे दशरथे नृपे || ३ ||

जर्नी वधुं वहन्तीति जन्यास्तांश्रायते वस्त्रालंकारादिभिरिति जन्यत्रो 
विवाहस्तदर्थम् || ३ ||

कृतायां तीर्थयात्रायां रामो निजगृहे स्थितः |
जगामानुदिनं कार्श्यं शरदीवामलं सरः || ४ ||

कार्श्यादीनि निर्वेदचिन्तादुःखलिङ्गानि वर्ण्यन्ते || ४ ||

कुमारस्य विशालाक्षं पाण्डुतां मुखमाददे |
पापफूल्लदलं शुक्लं सालिमालमिवाम्बुजम् || ५ ||

विशालाक्षत्वविशिष्टस्योपमानाय सालिमालमिति || ५ ||

कपोलतलसंलीनपाणिः पद्मासनस्थितः |
चिन्तापरवशस्तूष्णीमव्यापारो बभूव ह || ६ ||

अव्यापारो निश्चेष्टः || ६ ||

कृशाङ्गश्चिन्तया युक्तः खेदी परमदुर्मनाः |
नोवाच कस्यचित्किंचिल्लिपिकर्मार्पितोपमः || ७ ||

लिपिकर्मार्पितश्चित्रलिखित उपमा यस्य || ७ ||

खेदात्परिजनेनासौ प्रार्थ्यमानः पुनः पुनः |
चकाराह्निकमाचारं परिम्लानमुखाम्बुजः || ८ ||

आह्निक. महन्यवश्यकर्तव्यम् || ८ ||

एवंगुणविशिष्टं तं रामं गुणगणाकरम् |
आलोक्य भ्रातरावस्य तामेवाययतुर्दशाम् [तामेवावापतुः] || ९ ||

गुणगणाकरं तं रामदेवं पूर्वोक्तचिन्तादिभिर्गुणैर्विशेषनैर्विशिष्ट##-

तथा तेषु तनूजेषु खेदवत्सु कृशेषु च |
सपत्नीको महीपालश्चिन्ताविवशतां ययौ || १० ||

का ते पुत्र घना चिन्तेत्येवं रामं पुनः पुनः |
अपृच्छत्स्निग्धया वाचा नैवाकथयदस्य सः || ११ ||

नाकथयदेव | कथनप्रयोजनासिद्धिनिश्चयादिति भावः || ११ ||

न किंचित्तात मे दुःखमित्युक्त्वा पितुरङ्कगः |
रामो राजीवपत्राक्षस्तूष्णीमेव स्म तिष्ठति || १२ ||

न [नेति क्वचिन्न लभ्यते] दुःखं त्वया परिहर्तुं शक्यमित्याशय इति 
नानृतवादिता | तिष्ठति स्म तस्थौ | स्मयोगाल्लिड्विषये लट् || १२ ||

ततो दशरथो राजा रामः किं खेदवानिति |
अपृच्छत्सर्वकार्यज्ञं वसिष्ठं वदतां वरम् || १३ ||

किंनिमित्तमिति शेषः || १३ ||

इत्युक्तश्चिन्तयित्वा स वसिष्ठमुनिना नृपः |
अस्त्यत्र कारणं श्रीमन्मा राजन्दुःखमस्तु ते || १४ ||

इति पृष्टेन वसिष्ठमुनिना स नृप इति एवं प्रकारेण उक्तः | तदेवाह - 
अस्त्यत्रेत्यादिनार्धेनोत्तरश्लोकसहितेन | रामचिन्तायाः शुभोदर्कत्व##-

कोपं विषादकलनां विततं च हर्षं
नाल्पेन कारणवशेन वहन्ति सन्तः |
सर्गेण संहृतिजवेन विना जगत्यां 
भूतानि भूप न महान्ति विकारवन्ति || १५ ||

सन्तः अल्पेन कारणवशेन कोपं विषादकलनां च न वहन्ति | यथा महान्ति 
भूतानि पृथिव्यादीनि सर्गेण सृष्टिफलवशेन संहारवेगेन च विना न 
विकारवन्ति नोपचयापक्षयविकारं भजन्ते || १५ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
कार्श्यनिवेदनं नाम पञ्चमः सर्गः || ५ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
कार्श्यनिवेदनं नाम् पञ्चमः सर्गः || ५ ||

षष्ठः सर्गः ६

वाल्मीकिरुवाच |

इत्युक्ते मुनिनाथेन संदेहवति पार्थिवे |
खेदवत्यास्थिते मौनं किंचित्कालप्रतीक्षणे || १ ||

विश्वामित्रागमो राज्ञा विधिवत्पूजनं मुनेः |
राज्ञः प्रहर्षात्कार्यस्य प्रतिज्ञा चात्र वर्ण्यते ||

मुनिनाथेन वसिष्ःएन | इति उक्तप्रकारेण | सामान्याकारेणेत्यर्थः | अतएव 
पार्थिवे विशेषेण संदेहवति सति [सतीति क्वचिन्न लभ्यते] निर्णयाय 
कश्चित्कालो यस्य तत्किंचित्कालं प्रतीक्षणं यस्य तथाभूते सति || १ ||

परिखिन्नासु सर्वासु राज्ञीषु नृपसद्मसु |
स्थितासु सावधानासु रामचेष्टासु सर्वतः || २ ||

राज्ञीषु नृपसद्मसु स्थितास्विति संबन्धः | राज्ञीभेदात्सद्मभेदः 
प्रसिद्ध इति बहुवचनम् | चेष्टाविशेषलिङ्गैर्निर्वेदकारणपरिज्ञानाय 
सावधानासु || २ ||

एतस्मिन्नेव काले तु विश्वामित्र इति श्रुतः |
महर्षिरभ्यगाद्द्रष्टुं तमयोध्यानराधिपम् || ३ ||

एतस्मिन्निति | यद्यपि भावलक्षणसप्तमीभिरेव कालविशेषो लभ्यते तथापि 
लोकदृष्ट्या अनवसरे विश्वामित्रागमनमिति सूचनाय विशिष्य काले 
इत्युपादानम् | श्रुतो विश्रुतः || ३ ||

तस्य यज्ञोऽथ रक्षोभिस्तथा विलुलुपे किल |
मायार्वीर्यबलोन्मत्तैर्धर्मकार्यस्य धीमतः || ४ ||

धर्म एव कार्योऽवश्यकर्तव्यो यस्य तथाभूतस्य यज्ञस्तथा विलुलुपे यथा स 
तं नराधिपमभ्यगादिति पूर्वेण पार्थिवं द्रष्टुमैच्छदित्युत्तरेण वा 
संबन्धः || ४ ||

रक्षार्थं तस्य यज्ञस्य द्रष्टुमैच्छत्स पार्थिवम् |
नहि शक्नोत्यविघ्नेन समाप्तुं स मुनिः क्रतुम् || ५ ||

समाप्तुं समापयितुं सम्यगासमाप्तेः प्राप्तुं वा || ५ ||

ततस्तेस्.आं विनाशार्थमुद्यतस्तपसां निधिः |
विश्वामित्रो महातेजा अयोध्यामभ्यगात्पुरीम् || ६ ||

उद्यत उद्युक्तः || ६ ||

स राज्ञो दर्शनाकाङ्क्षी द्वाराध्यक्षानुवाच ह |
शीघ्रमाख्यात मां प्राप्तं कौशिकं गाधिनः सुतम् || ७ ||

आख्यात | राज्ञे इति शेषः || ७ ||

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा द्वास्था राजगृहं ययुः |
संभ्रान्तमनसः सर्वे तेन वाक्येन चोदिताः || ८ ||

विलम्बे शापभयात्संभ्रान्तमनसः || ८ ||

ते गत्वा राजसदनं विश्वामित्रमृषिं ततः |
प्राप्तमावेदयामासुः प्रतीहाराः पतेस्तदा || ९ ||

सीदति निषीदत्यस्मिन्निति सदनं सभास्थानम् | प्रतीहारा द्वारपालाः | 
पतेर्बहिर्द्वास्थस्य स्वस्वामिनः सभाद्वास्थस्य वा याष्टीकस्य | गतिबुध्दि ##-

अथास्थानगतं भूपं राजमण्डलमालिनम् |
समुपेत्य त्वरायुक्तो याष्टीकोऽसौ व्यजिज्ञपत् || १० ||

असौ द्वास्थैर्निवेदितार्थो याष्टीको यष्टिप्रहरणः | शक्तियष्ट्योरीकक् || १० ||

देव द्वारि महातेजा बालभास्करभासुरः |
ज्वालारुणजटाजुटः पुमाञ्छ्रीमानवस्थितः || ११ ||

महातेजा महाप्रभावः | कान्त्या तु बालभास्कर इव भासुर | तदुपपादनाय 
ज्वालारुणेति | श्रीमांस्तपोलंस्मीवान् || ११ ||

सम्हासुरपताकान्तं साश्वेभपुरुषायुधम् |
कृतवांस्तं प्रदेशं यस्तेजोभिः कीर्णकाञ्चनम् || १२ ||

तं राजद्वारप्रदेशमूर्ध्वतः सभासुरपताकान्तं परितश्च 
साश्वेभपुरुषायुधम् | कीर्णकाञ्चनं व्याप्तसौवर्णमिव पिङ्गलम् || १२ ||

वीक्ष्यमाणे तु याष्टीके निवेदयति राजनि |
विश्वामित्रो मुनिः प्राप्त इत्यनुद्धतया गिरा || १३ ||

विश्वामित्रो मुनिः प्राप्त इत्यनुद्धतया गिरा राजनि राजानं प्रति निवेदयति 
विज्ञापनं कुर्वाणे याष्टीके वीक्ष्यमाणे तु दृष्टमात्रे सति स राजसत्तमः 
प्रोत्तस्थावित्युत्तरेण संबन्धः || १३ ||

इति याष्टीकवचनमाकर्ण्य नृपसत्तमः |
स समन्त्री ससामन्तः प्रोत्तस्थौ हेमविष्टरात् || १४ ||

किमनवधार्यैव नेत्याह - इति याष्टीकवचनमाकर्ण्येति | सामन्ता 
अल्पदेशाधीश्वराः | विष्टरात्सिंहासनात् || १४ ||

पदातिरेव सहसा राज्ञां वृन्देन मालितः |
वसिष्ठवामदेवाभ्यां सह सामन्तसंस्तुतः || १५ ||

मालितो वेष्टितः | स राजसत्तमो वसिष्ठवामदेवाभ्यां सह 
जगामेत्युत्तरेणान्वयः || १५ ||

जगाम [यत्र तत्रासौ] तत्र यत्रासौ विश्वामित्रो महामुनिः |
ददर्श मुनिशार्दूलं द्वारभूमाववस्थितम् || १६ ||

यत्र द्विश्वामित्रो महामुनिस्तत्रासौ जगामेति संबन्धः || १६ ||

केनापि कारणेनोर्वीतलमर्कमुपागतम् |
ब्राह्मेण तेजसाक्रान्तं क्षात्रेण च महौजसा || १७ ||

तपःपराक्रमाभिव्यञ्जकवैलक्षण्याम्भ्यामोजस्तेजसोर्भेदः || १७ ||

जराजरठया नित्यं तपःप्रसररूक्षया |
जटावल्या वृतस्कन्धं ससंध्याभ्रमिवाचलम् || १८ ||

जराजरठया वयःप्रकर्षपलितया || १८ ||

उपशान्तं च कान्तं च दीप्तमप्रतिघाति च |
निभृतं चोर्जिताकारं दधानं भास्वरं वपुः || १९ ||

दीप्तं तेजःप्रकर्षाद्दुर्दर्शम् | उपशान्तं सौम्यम् | अप्रतिघाति 
अपऋधृष्यम् | कान्तं प्रियदर्शनम् | ऊर्जितः प्रगल्भ 
आकारोऽवयसंनिवेशो यस्य तत्तथोक्तम् | निभृतं विनयोपपन्नम् | भास्वरं 
कान्तिमत् | भास्करमिति पाठे सूर्यसदृशम् | देवपथादित्वात्कनो लुप् | 
विशेषणान्युभयत्र योज्यानि || १९ ||

पेशलेनातिभीमेन प्रसन्नेनाकुलेन च |
गम्भीरेणातिपूर्णेन तेजसा रञ्जितप्रभम् || २० ||

पेशलेन दृष्टिमनःप्रीणचतुरेण | अतिभीमेन भयानकेन | आकुलेन 
प्रकर्षाच्चलता | गम्भीरेण अनाकलनीयेन | अतिपुर्णेनापरिच्छेद्येन | 
आश्रयंसंवलितं तेजः बहिःप्रसृता प्रभा | तेजःप्रकर्षवैलक्षण्यानु##-
तथोक्तिः || २० ||

अनन्तजीवितदशासखीमेकामनिन्दिताम् |
धारयन्तं करे श्लक्षणां कुण्डीमम्लानमानसम् || २१ ||

अनन्तजीवितदशा चिरजीवितदशा तस्याः सखीं चिरपरिगृहीतामित्यर्थः | 
श्लक्ष्णां स्निग्धाम् | कुण्डीं कमण्डलुम् | अम्लानं प्रसन्नं मानसं मनो 
यस्य || २१ ||

करुणाक्रान्तचेतस्त्वात्प्रसन्नैर्मधुराक्षरैः |
वीक्षणैरमृतेनेव संसिञ्चन्तमिमाः रजाः || २२ ||

मधुराणक्षराणि संभाषणानि येषु | मधुराभाषणसैतैरित्यर्थः || २२ ||

युक्तयज्ञोपवीताङ्गं धवलप्रोन्नतभ्रुवम् |
अनन्तं विष्मयं चान्तः प्रयच्छन्तमिवेक्षितुः || २३ ||

युक्तानि वयःप्रकर्षानुरूपाणि यज्ञोपवीतानङ्गे यस्य तम् || २३ ||

मुनिमालोक्य भूपालो दूरादेवानताकृतिः |
प्रणनाम गलन्मौलिमणिमानितभूतलम् || २४ ||

दुरादालोक्य पूर्वमेवानताकृतिर्भूपालो मुनिं प्रणनामेति संबन्धः | 
अन्त्यं पदं क्रियाविशेषणम् || २४ ||

मुनिरप्यवनीनाथं भास्वानिव शतक्रतुम् |
तत्राभिवादयांचक्रे मधुरोदारया गिरा || २५ ||

अभिवादयांचक्रे सप्लुतमाशीर्भिः प्रत्यभिवादयामासेत्यर्थः || २५ ||

ततो वसिष्ठप्रमुखाः सर्व एव द्विजातयः |
स्वागतादिक्रमेणैनं पूजयामासुरादृताः || २६ ||

पूजयामासुः प्रशशंसुः | आदृता आदरयुक्ताः || २६ ||

दशरथ उवाच |

अशङ्कितोपनीतेन भास्वता दर्शनेन ते |
साधो स्वनुगृहीताः स्मो रविणेवाम्बुजाकराः || २७ ||

अशङ्कितोपनीतेनावितर्कितोपगतेन | ते इति कर्मणि कर्तरि वा षष्ठी || २७ ||

उअदनादि अदक्षुण्णं यदपायविवर्जितम् |
तदानन्दसुखं प्राप्तं मया त्वद्दर्शनान्मुने || २८ ||

अनुग्रहमेव भाविभाग्यानुरूपं रूपयन्निरूपयति - यदिति | 
अनादिकारण-रहितम् | अनेनोत्पत्तिवृद्धिविपरिणामानां निरासः | 
अक्षुण्णमनपक्षयम् | अपायेन विनाशेन च विवर्जितम् | औपाधिकैः 
स्वांशसुखलवैः सर्वानानन्दयतीत्यानन्दं यत्परमपुरुषार्थसुखं 
प्रसिद्धं तदेव प्राप्तमित्यर्थः || २८ ||

अद्य वर्तामहे नूनं धन्यानां धुरि धर्मतः |
भवदागमनस्येमे यद्वयं लक्ष्यमागताः || २९ ||

धन्यानां कृतार्थानां धुरि अग्रस्थाने | लक्ष्यम् | भावप्रधानो निर्देशः | 
लक्ष्यताम् || २९ ||

एवं प्रकथयन्तोऽत्र राजानोऽथ महर्षयः |
आसनेषु सभास्थानमासाद्य समुपाविशन् || ३० ||

एवं दशरथोक्तप्रकारेणैव राजानो महर्षयश्च प्रकथयन्तः अथ 
सभास्थानमासाद्य आसनेषु समुपाविशन्नित्यन्वयः || ३० ||

स दृष्ट्वा मालितं लक्ष्म्या भीतस्तमृषिसत्तमम् |
प्रहृष्टवदनो राजा स्वयमर्घ्यं न्यवेदयत् || ३१ ||

लक्ष्म्या तपोलक्ष्म्या भीतः अर्घ्यार्थस्योदकस्याप्यन्यद्वारा 
आहरणेऽपराधशङ्कया स्वयमेवाहृत्यार्घ्यं न्यवेदयदित्यर्थः || ३१ ||

स राज्ञः प्रतिगृह्यार्घ्यं शास्त्रदृष्टेन कर्मणा |
प्रदक्षिणं प्रकुर्वन्तं राजानं पर्यपूजयत् || ३२ ||

पर्यपूजयत्प्रशशंस || ३२ ||

स राज्ञा पूजितस्तेन प्रहृष्टवदनस्तदा |
कुशलं चाव्ययं चैव पर्यपृच्छन्नराधिपम् || ३३ ||

कुशलं देहमन्त्रिभूत्यादिषु | अव्ययं कोशेषु || ३३ ||

वसिष्ठेन समागम्य प्रहस्य मुनिपुंगवः |
यथार्हं चार्चयित्वैनं प्रपच्छानामयं ततः || ३४ ||

एवं वसिष्ठमर्चयित्वा यथार्हं शिष्यम्र्.गपक्ष्यादिष्वनामयं 
पप्रच्छेत्यथः || ३४ ||

क्षणं यथार्हमन्योन्यं पूजयित्वा समेत्य च |
ते सर्वे हृष्टमनसो महाराजनिवेशने || ३५ ||

अन्योन्यं समेत्य पूजयित्वा च यथोचितासनगताः सण्तोऽनामयं 
पप्रच्छुरित्युत्तरेण संबन्ध. || ३५ ||

यथोचितासनगता मिथः संवृद्धतेजसः |
परस्परेण पप्रच्छुः सर्वेऽनामयमादरात् || ३६ ||

उपविष्टाय तस्मै स विश्वामित्राय धीमते |
पाद्यमर्घ्यं च गां चैव भूयोभूयो न्यवेदयत् || ३७ ||

आद्येन चकारेणानुक्तगन्धपुष्पवस्त्रालंकारादेः समुच्चयः | द्वितीयेन 
दक्षिणाफलताम्बूलादेः | तेषां च बहुविधत्वाद्भूयोभूय इति || ३७ ||

अर्चयित्वा तु विधिवद्विश्वामित्रमभाषत |
प्राञ्जलिः प्रयतो वाक्यमिदं प्रीतमना नृपः || ३८ ||

प्रयतः पवित्रः | इदं वक्ष्यमाणम् || ३८ ||

यथाऽमृतस्य संप्राप्तिर्यथा वर्षमवर्षके |
यथान्धस्येक्षणप्राप्तिर्भवदागमनं तथा || ३९ ||

यथायोगं मर्त्यस्य कर्षकस्येति च शेषः || ३९ ||

यथेष्टदारसंपर्कात्पुत्रजन्माऽप्रजावतः |
स्वप्नदृष्टार्थलाभश्च भवदागमनं तथा || ४० ||

अर्थलाभो दरिद्रस्येति शेषः || ४० ||

यथेप्सितेन संयोग इष्टस्यागमनं यथा |
प्रणष्टस्य यथा लाभो भवदागमनं तथा || ४१ ||

ईप्सितेन चिराभिलषितेन मणिमन्त्राभ्युदयादिना | इष्टस्य प्रियतमस्य 
पुत्रभ्रात्रादेः | दुरादिति शेषः || ४१ ||

यथा हर्षो नभोगत्या मृतस्य पुनरागमात् |
तथा त्वदागमाद्ब्रह्मन्स्वागतं ते महामुने || ४२ ||

त्वदागमाद्धर्ष इत्यनुषज्यते || ४२ ||

ब्रह्मलोकनिवासो हि कस्य न प्रीतिमावहेत् |
मुने तवागमस्तद्वत्सत्यमेव ब्रवीमि ते || ४३ ||

कश्च ते परमः कामः किं च ते करवाण्यहम् |
पात्रभूतोऽसि मे विप्र प्राप्तः परमधार्मिकः || ४४ ||

प्रथमः प्रश्नः प्रदेयविषयः | द्वितीयः कर्तव्यसेवाविषयः || ४४ ||

पूर्वं राजर्षिशब्देन तपसा द्योतितप्रभः |
ब्रह्मर्षित्वमनुप्राप्तः पूज्योऽसि भगवन्मया || ४५ ||

पूजापात्रत्वमेवोपपादयति - पूर्वमिति | तपसा ब्रह्मर्षित्वमनुप्राप्त इति 
संबन्धः || ४५ ||

गङ्गाजलाभिषेकेण यथा प्रीतिर्भवेन्मम |
तथा त्वद्दर्शनात्प्रीतिरन्तः शीतयतीव माम् || ४६ ||

शीतयति तापशान्त्या सुखयति | मुख्यार्थाभेदोत्प्रेक्षार्थ इवशब्दः || ४६ ||

विगतेच्छाभयक्रोधो वीतरागो निरामयः |
इदमत्यद्भुतं ब्रह्मन्यद्भवान्मामुपागतः || ४७ ||

इच्छादीनां परोपसर्पणहेतुत्वं प्रसिद्धम् | विषयस्नेहातिशयो विषयाकारेण 
चित्तस्य रञ्जनाद्रागः || ४७ ||

शुभक्षेत्रगतं चाहमात्मानमपकल्मसम् |
चन्द्रबिम्ब इवोन्मग्नं वेदवेद्य विदांवर || ४८ ||

देवर्षिजुष्टस्थानानामेव क्षेत्रत्वात्त्वत्संनिधानाद्गृहमपि तथेति भावः | 
अतेवापकल्मषमपगतपापं अतएव 
धर्मोत्कर्षादमृतमयचन्द्रमण्डल-प्राप्त्या तत्रोन्मग्नमित्युत्प्रेक्षा || 
४८ ||

साक्षादिव ब्रह्मणो मे तवाभ्यागमनं मतम् |
पूतोऽस्म्यनुगृहीतश्च तवाभ्यागमनान्मुने || ४९ ||

धर्मेण पूतः यशोभ्युदयाभ्यामनुगृहीतः || ४९ ||

त्वदागमनपुण्येन साधो यदनुरञ्जितम् |
अद्य मे सफलं जन्म जीवितं तत्सुजीवितम् || ५० ||

तदेव स्फुटयति - त्वदिति || ५० ||

त्वामिहाभ्यागतं दृष्ट्वा प्रतिपूज्य प्रणम्य च |
आत्मन्येव नमाम्यन्तर्दृष्ट्वेन्दुं जलधिर्यथा || ५१ ||

पुण्यहर्षाभ्यामभिवृद्धत्वादात्मनि शरीरे प्रस्थान्तः कारीव न 
संमामीत्यर्थः | जलधिर्वेलासीम्नोरिति शेषः || ५१ ||

यत्कार्यं येन वार्थेन प्राप्तोऽसि मुनिपुङ्गव |
कृतमित्येव तद्विद्धि मान्योऽसीति सदा मम || ५२ ||

सदा मान्योऽसीति हेतोस्तदुभयम् कृतमित्येव विद्धि || ५२ ||

स्वकार्ये न विमर्शं त्वं कर्तुमर्हसि कौशिक |
भगवन्नास्त्यदेयं मे त्वयि यत्प्रतिपद्यते || ५३ ||

अन्यैः कर्तुमशक्यमपि करिष्याम्येव दातुमशक्यमपि दास्यामेव | 
यद्यस्माद्दीयमानं वस्तु त्वयि त्वादृशे सत्पात्रे प्रतिपद्यते | 
प्रतिपत्तिलाभेन सार्थकं भवतीति भावः || ५३ ||

कार्यस्य न विचारं त्वं कर्तुमर्हसि धर्मतः |
कर्ता चाहमशेषं ते दैवतं परमं भवान् || ५४ ||

उत्साहातिशयात्पूर्वार्धोक्तमेव पुनराह - कार्यस्येति | लोभादिहेतुकत्वं 
वारयति - धर्मतः कर्तेति || ५४ ||

इदमतिमधुरं निशम्य वाक्यं श्रुसुखमात्मविदा विनीतमुक्तम् |
प्रथितगुनयशा गुणैर्विशिष्टं मुनिवृषभः परमं जगाम 
हर्षम् || ५५ ||

आत्मविदा स्वतपःप्रभावाभिज्ञेन | गुणैर्विशिष्टमिति वाक्यविशेषणम् || ५५ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
विश्वामित्राभ्यागमनं नाम षष्थः सर्गः || ६ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
विश्वामित्राभ्यागमनं नाम् षष्ठः सर्गः || ६ ||

सप्तमः सर्गः ७ 

श्रीवाल्मीकिरुवाच |

तच्छ्रुत्वा राजसिंहस्य वाक्यमद्भुतविस्तरम् |
हृष्टरोमा महातेजा विश्वामित्रोऽभ्यभाषत || १ ||

राज्ञः प्रशंसाथ मुनेर्यज्ञविघ्ननिवेदनम् |
रक्षोवधाय रामस्य यात्वा चात्रिओअवर्ण्यते ||

अद्भुतविस्तरं आश्चर्यार्थविस्तारयुक्तम् || १ ||

सदृशं राजशार्दूल तवैवैतन्महीतले |
महावंशप्रसूतस्य वसिष्ठवशवर्तिनः || २ ||

सदृशं युक्तम् | तत्र हेतुगर्भे विशेषणे | वंशप्रभावाद्गुरुप्रभावा##-

यत्तु मे हृद्गतं वाक्यं तस्य कार्यविनिर्णयम् |
कुरु त्वं राजशार्दूल धर्मं समनुपालय || ३ ||

हृद्गतं विवक्षितं तस्य कार्यविनिर्णयं तत्संबन्धिकर्तव्यार्थनिश्चयं 
कुरु प्रथममिति शेषः | तत्कदाचिदधर्म्यं चेदशक्यमित्याशङ्क्याह - 
धर्ममिति || ३ ||

अहं धर्मं समातिष्ठे सिद्ध्यर्थं पुरुषर्षभ |
तस्य विघ्नकरा घोरा राक्षसा मम संस्तिथाः || ४ ||

तदेवाह - अहमित्यादिना | धर्मं यज्ञं | समातिष्ठे आरभे || ४ ||

यदा यदा तु यज्ञेन यजेऽहं विबुधव्रजान् |
तदा तदा तु मे यज्ञं विनिघ्नन्ति निशाचराः || ५ ||

विबुधव्रजान्देवसङ्घान् || ५ ||

बहुशो विहिते तस्मिन्मया राक्षसनायकाः |
अकिरंस्ते महीं यागे मांसेन रुधिरेण च || ६ ||

विहितेऽनुष्ठिते || ६ ||

अवधूते तथाभूते तस्मिन्यागकदम्बके |
कृतश्रमो निरुत्साहस्तस्माद्देशादुपागतः || ७ ||

अवधूते विघ्नैर्निरस्ते | यागकदम्बके यज्ञसमूहे || ७ ||

न च मे क्रोधमुत्स्रष्टुं बुद्धिर्भवति पार्थिव |
तथाभूतं हि तत्कर्म न शापस्तस्य विद्यते || ८ ||

ननु शापेनैव ते कुतो न निरस्तास्तत्राह - नचेति || ८ ||

ईदृशी यज्ञदीक्षा सा मम तस्मिन्महाक्रतौ |
त्वत्प्रसादादविघ्नेन प्रापयेयं महाफलम् || ९ ||

ईदृशी क्रोधशापाद्ययोरया | प्रापयेयम् | स्वार्थे णिच | प्राप्नुयाम् || ९ ||

त्रातुर्महसि मामार्तं शरणार्थिनमागतम् |
अर्थिनां यन्निराशत्वं सत्तमेऽभिभवो हि सः || १० ||

सत्तमे साधुतमे | सत्तम् इति पाठे तु संबोधनम् | अभिभवस्तिरस्कारः 
अर्थात्सत्तमानाम् | ऐकपद्यं वा || १० ||

तवास्ति तनयः श्रीमान्दृप्तशार्दूलविक्रमः |
महेन्द्रसदृशो वीर्ये रामो रक्षोविदारणः || ११ ||

उत्तरत्र तमिति दर्शनादत्र य इत्यध्याहार्यम् | विशेषणानि विवक्षितार्थोप##-

तं पुत्रं राजशार्दूल रामं सत्यपराक्रमम् |
काकपक्षधरं शूरं ज्येष्ठं मे दातुर्महसि || १२ ||

सत्यपराक्रममोघपराक्रमम् | काकपक्षौ कर्णमूलशिखे 
क्षत्रियाचारसिद्धे || १२ ||

शक्तो ह्येष मया गुप्तो दिव्येन द्वेन तेजसा |
राक्षसा येऽपकर्तारस्तेषां मूर्धविनिग्रहे || १३ ||

नन्वकृतास्त्रो बालोऽयं कथं शक्तस्तत्राह - शक्त इति | गुप्तो रक्षितः | 
अपकर्तारो यज्ञस्य लोकस्येति वा शेषः | मूर्धविनिग्रहे शिरश्छेदे || १३ ||

श्रेयश्चास्य करिष्यामि बहुरूपमनन्तकम् |
त्रयाणामपि लोकानां येन पूज्यो भविष्यति || १४ ||

श्रेयोऽस्त्रविद्याप्रदानरूपम् | अस्त्रभेदाद्बहुरूपं प्रभावस्त्वनन्तकम##-

न च ते राममासाद्य स्थातुं शक्ता निशाचराः |
क्रुद्धं केसरिणम् दृष्ट्वा [वनेरिणे वनोद्भूते ईरिणाख्ये] 
वनेरण इवैणकाः || १५ ||

स्थातुम् | पुर इति शेषः | [वनेरिण] वनेरणे वनोद्भूते ईरणाख्ये 
तृणे | तस्य पेलवतया मृगत्राणाक्षमत्वात् | रणे इति वा छेदः || १५ ||

तेषां न चान्यः काकुत्स्थाद्योद्धुमुत्सहते पुमान् |
ऋते केसरिणः क्रुद्धान्मत्तानां करिणामिव || १६ ||

ननु मद्भृत्यैर्मया वा ते निग्राह्या इति राजाभिसंधिमालक्ष्याह - 
तेषां चेति | काकुत्स्थात्प्रकृताद्रामात् || १६ ||

वीर्योत्सिक्ता हि ते पापाः कालकूटोपमा रणे |
करदूषणयोर्भृत्याः कृतान्ताः कुपिता इव || १७ ||

तत्कुतस्तत्राह - वीर्येति | उत्सिक्ता गर्विताः | न केवलं स्वबलेनैव किंतु 
स्वामिबलेनापीत्याह - खरेति || १७ ||

रामस्य राजशार्दूल सहिष्यन्ते न सायकान् |
अमारतगता धारा जलदस्येव पांसवः || १८ ||

तर्हि रामस्यापि ते कथं साध्यास्तत्राह - रामस्येति | अनारतगता 
अविरतनिर्गताः | यथा दृष्ट्यभिभवे क्षमा अपि पांसवो न वृष्ट्यभिभवे 
क्षमास्तद्वदित्यर्थः || १८ ||

न च पुत्रकृत्ऽम् स्नेहं कर्तुमर्हसि पार्थिव |
न तदस्ति जगत्यस्मिन्यन्न देयं महात्मनाम् || १९ ||

भवतु तथा तथापि पुत्रो दुस्त्यजः पितृभिरित्याशङ्क्याह - नचेति | मम 
पुत्रोऽयमिति प्राकृतं स्नेहमनुरागम् | तत्कुतस्तत्राह - न तदिति | तथाहि | 
शिबिदधिच्यलर्कप्रभृतयः स्वदेहचक्षुराद्यपि ददुरिति भावः || १९ ||

हन्त नूनं विजानामि हतांस्तान्विद्धि राक्षसान् |
नह्यस्मदादयह् प्राज्ञाः संदिग्धे संप्रवृत्तयः || २० ||

नात्रापायशङ्कापि किन्तु विजयाभ्युदय एवेत्याह - हन्तेति | नूनमिति 
निश्चये | विजानामि तपसेति शेषः | त्वमपि विद्धि | मद्वचसेति शेषः | तदेव 
द्रढयति - नहीति || २० ||

अहं वेद्मि महात्मानं रामं राजीवलोचनम् |
वसिष्ठश्च महातेजा ये चान्ये दीर्घदर्शिनः || २१ ||

महान्तं जीवोपाध्यपरिच्छिन्नमात्मानम् | ईश्वरमित्यर्थः | प्रभावतो वा 
महात्मानम् | वसिष्ठश्च वेत्तिति विपरिणामेनानुषङ्गः | एवमुत्तरत्रापि | 
दीर्घदर्शिनो योगसिद्ध्या व्यवहितविप्रकृस्टदर्शनशीलाः || २१ ||

यदि धर्मो महत्त्वं च यशस्ते मनसि स्थितम् |
तन्मह्यं समभिप्रेतमात्मजं दातुमर्हसि || २२ ||

धर्मो महत्त्वं यशश्च रक्ष्यमिति मनसि ते स्थितं यदि तत्तर्हि | 
समभिप्रेतं प्रियतममित्यात्मजविशेषणं सम्यगभिप्रेतमध्यवसितं 
यथा भवतीति क्रियाविशेषणं वा || २२ ||

दशरात्रश्च मे यज्ञो अस्मिन्रामेण राक्षसाः |
हन्तव्या विघ्नकर्तारो मम यज्ञस्य वैरिणः || २३ ||

दशरात्रो दशाहोरात्रसाध्यः || २३ ||

अत्राप्यनुज्ञां काकुत्स्थ ददतां तव मन्त्रिणः |
वसिष्ठप्रमुखाह् सर्वे तेन रामं विसर्जय || २४ ||

अत्रास्मिन्नर्थे तव मन्त्रिणः सर्वे वसिष्ठप्रमुखा अपीति संबन्धः | तेन 
तेषामनुज्ञादानेन || २४ ||

नात्येति कालः कालज्ञ यथायं मम राघव |
तथा कुरुष्व भद्रं ते मा च शोके मनः कृथाः || २५ ||

कालो यज्ञाङ्गभूतो वसन्तादिर्यथा नात्येतीति संबन्धः || २५ ||

कार्यमण्वपि काले तु कृतमेत्युपकारताम् |
महदप्युपकारोऽपि रिक्ततामेत्यकालतः || २६ ||

अभिलषितसाधनानुग्रह उपकारस्तद्भावम् | महद्बहुवित्तव्ययायास##-
प्रीतिरिक्ततामेतीत्यर्थः || २६ ||

इत्येवमुक्त्वा धर्मात्मा धर्मार्थसहितं वचः |
विरराम महातेजा विश्वामित्रो मुनीश्वरः || २७ ||

मुनिवाक्यमुपसंहरति - इत्येवमिति || २७ ||

श्रुत्वावचो मुनिवरस्य महानुभाव-
स्तूष्णीमतिष्ठदुपपन्नपदं स वक्तुम् |
नो युक्तियुक्तकथनेन विनैति तोषं 
धीमानपूरितमनोऽभिमतश्च लोकः || २८ ||

उपपन्नानि युक्तियुक्तानि पदानि प्रसिद्धानि वचनार्हवस्तूनि वा यस्मिन्कर्मणि 
तत्तथा | ननु शक्यमुच्यतां किमुपपत्तिचिन्तयेति तत्राह - धीमानिति | लोको 
मनोरथपूर्त्यापि तुष्यति धीमांस्तु तत्पूर्तावपि युक्तियुक्तकथनेन विना न 
तुष्यतीति युक्तोपपत्तिचिन्तेति भावः || २८ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
विश्वामित्रवाक्यं नाम सप्तमः सर्गः || ७ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
विश्वामित्रवाक्यं नाम् सप्तमः सर्गः || ७ ||

अष्टमः सर्गः ८ 

वाल्मीकिरुवाच |

तच्छ्रुत्वा राजशार्दूलो विश्वामित्रस्य भाषितम् |
मुहूर्तमासीन्निश्चेष्टः सदैन्यं चेदमब्रवीत् || १ ||

स्नेहाद्राज्ञोऽत्र रामस्य युधायोग्यत्ववर्णनम् |
रावणादिबलं ज्ञात्वा विषादश्चोपवर्ण्यते || १ ||

उपपन्नतरोत्तरालाभान्निश्चेष्टः | पूर्वोक्तरामदशानुसंधानात्प्रति##-
वक्ष्यमाणम् || १ ||

ऊनषोडशवर्षोऽयं रामो राजीवलोचनः |
न युद्धयोग्यतामस्य पश्यामि सह राक्षसैः || २ ||

किंचिदूनः षोडशो वर्षोऽस्येति त्रिपदबहुर्वीहिः | युद्धयोग्यतैव नास्ति 
राक्षसैः सह तु सुतरामिति भावः || २ ||

इयमक्षौहिणी पूर्णा यस्याः पतिरहं प्रभो |
तया परिवृतो युद्धं दास्यामि पिशिताशिनाम् || ३ ||

तर्हि किं व्यर्थः प्रयासो नेत्याह - इयमिति | अक्षौहिणीलक्षणं तु 
एकेभैकरथा त्र्यक्षा पत्तिः पञ्चपदातिका | पत्त्यङ्गैस्त्रिगुणैः सर्वैः 
यथोत्तरम् | सेनामुखं गुल्मगणौ वाहिनी पृतना चमुः | अनीकिनी 
दशाकिनिक्न्य(न्यो?)क्षौहिणी इत्यमरसिंहेनैव 
भारतादिप्रसिद्धं संगृह्योक्तम् || ३ ||

इमे हि शूरा विक्रान्ता भृत्या मन्त्रविशारदाः |
[अत्र] अहं चैषां धनुस्पाणिर्गोप्ता समरमूर्धनि || ४ ||

अत्र युद्धे | गोप्ता रक्षकः || ४ ||

एभिः सहैव वीराणां महेन्द्रमहतामपि |
ददामि युद्धं मत्तानां करिणामिव केसरी || ५ ||

महेन्द्रादपि महताम् || ५ ||

बालो रामस्त्वनीकेषु न जानाति बलाबलम् |
अन्तःपुरादृते दृष्टा नानेनान्या रणावनिः || ६ ||

नन्वनेन रणावनिर्न दृष्टेत्येव वक्तव्ये अन्येति विशेषणवैयर्थ्यम् | एवं 
तर्हि पुरस्यान्तरन्तःपुरमित्यव्ययीभावः | पुरमध्ये खुरलीक्रीडार्थ##-

न शस्त्रैः परमैर्युक्तो न च युद्धविशारदः |
नवास्त्रैः शूरकोटीनां तज्ज्ञः समरभूमिषु || ७ ||

धृत्वा यैः प्रह्रियते तानि शस्त्राणि | क्षिप्त्वा यैः प्रह्रियते तान्यस्त्राणि | 
शूरकोटीनां समरभूमिष्विति संबन्धः | तज्ज्ञो युद्धज्ञः | वैशारद्यं 
दूरे ज्ञानमप्यस्य नास्तीति भावः || ७ ||

केवलं पुष्पखण्डेषु नगरोपवनेषु च |
उद्यानवनकुञ्जेषु सदैव परिशीलनम् || ८ ||

परिशीलनम् | अस्येति शेषः | पुंलिङ्गपाठे तु परिमितं शीलनमस्येति 
बहुव्रीहिः || ८ ||

विहर्तुमेष जानाति सह राजकुमारकैः |
कीर्णपुष्पोपहारासु स्वकास्वजिरभूमिषु || ९ ||

कीर्णपुष्पाण्येवोपहाराः पूजा यासु | स्वकासु स्वीयासु | अजिरभूमिषु 
चत्वरस्थलेषु || ९ ||

अद्य त्वतितरां ब्रह्मन्मम भाग्यविपर्ययात् |
हिमेनेव हि पद्माभः संपन्नो हरिणः कृशः || १० ||

अतितरामित्यस्य पञ्चम्यन्तेन हरिणः कृश इत्याभ्यां च संबन्धः | 
हरिणः पण्डुरः | तत्र दृष्टान्तः | पद्मैः पद्मया वा आभातीति 
पद्माभस्तदाकारः | आतश्चोपसर्गे इति कः | सः | हिमेन तुषारेणेव || १० ||

नात्तुमन्नानि शक्नोति न विहर्तुं गृहावनिम् |
अन्तःखेदपरीतात्मा तूष्णीं तिष्ठति केवलम् || ११ ||

विहर्तुं संचरितुम् | क्रीडितुमिति तु न | अकर्मकत्वापत्तेः || ११ ||

सदारः सहभृत्योऽहं तत्कृते मुनिनायक |
शरदीव पयोवाहो नूनं निःसारतां गतः || १२ ||

तत्कृते तन्निमितम् | निःसारतां निरुत्साहबलतां निःसुखतां वा || १२ ||

ईदृशोऽसौ सुतो बाल आधिनाऽथ वशीकृतः |
कथं ददामि तं तुभ्यं योद्धुं सह निशाचरैः || १३ ||

ईदृश इति शरीरेण बाल इति वयसा, आधिना वशीकृत इति बुद्ध्यादिना च 
तस्याशक्रता प्रेषणानर्हता च दर्शिता | तत्रापि योद्धुं तदपि निशाचरैः सह 
सुतरामयुक्त इति भावः || १३ ||

अपि बालाङ्गनासङ्गादपि साधो सुधारसात् |
राज्यादपि सुखायैव पुत्रस्नेहो महामते || १४ ||

ननु धर्मलिप्सोस्तव किं तद्विरोधिना पुत्रस्नेहेनेत्याशङ्क्याह - अपीति | 
उक्तसुखान्येव हि धर्मफलं तानि पुत्रसुखं नातिशेरत इति भावः || १४ ||

ये दुरन्ता महारम्भास्त्रिषु लोकेषु खेददाः |
पुत्रस्नेहेन सन्तोऽपि कुर्वते तानसंशयम् || १५ ||

दुरन्गाश्चिरसाध्यास्तपःक्लेशास्तान् | सन्तो धार्मिका अपि || १५ ||

असवोऽथ धनं दारास्त्यज्यन्ते मानवैः सुखम् |
न पुत्रो मुनिशार्दूल स्वभावो ह्येष जन्तुषु || १६ ||

सुखं त्यज्यत इति विपरिणामेनानुषङ्गः || १६ ||

राक्षसाः क्रूरकर्माणः कूटयुद्धविशारदाः |
रामस्तान्योधयत्वित्थं युक्तिरेवातिदुःसहा || १७ ||

इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण स्थितो रामः इत्थमीदृशी युक्तिरिति वा || १७ ||

वोप्रयुक्तो हि रामेण मुहूर्तमपि नोत्सहे |
जीवितुं जीविताकाङ्क्षी न रामं नेतुमर्हसि || १८ ||

रामे नीते राक्षवधो न संभावितः प्रत्युत सपुत्रस्य ममैव वधस्तव्या 
संपादितः स्यादित्याह चतुर्भिः - विप्रयुक्त इति | तथा च 
यज्ञधर्मापेक्षया तव महानधर्मः स्यादिति भावः || १८ ||

नववर्षहस्राणि मम जातस्य कौशिक |
दुःखेनोत्पादितास्त्वेते चत्वारः पुत्रका मया || १९ ||

ननु षष्टिवर्षसहस्राणि जातस्य मम कौशिक इति पूर्वरामायणे उक्तं कथं 
तद्विरुद्धत्रोच्यते | सत्यम् | अतो न यथाश्रुतोऽन्वयः किंतु नववर्ष##-
दुःखसाध्येनाश्वमेधपुत्रेष्ट्यादिना चत्वार उत्पादिता इति || १९ ||

प्रधानभूतस्तेष्वेव रामः कमललोचनः |
तं विनेह त्रयोऽप्यन्ये धारयन्ति न जीवितम् || २० ||

तेषु राम एव प्रथानभूतो यथा शरीरेषु प्राणः | अतएव तेषऽम् प्रियतमः | 
किं ततस्तत्राह - तं विनेति || २० ||

स एव रामो भवता नीयते राक्षसान्प्रति |
यदि तत्पुत्रहीनं त्वं मृतमेवाशु विद्धि माम् || २१ ||

यस्य नयने त्रयाणामन्येषामपि मरणं स तादृशोराम एव 
मृत्युरूपान्राक्षसान्प्रति नीयते भवतेति चतुर्भिरपि हीनं मां मृतमेव 
विधीत्यर्थः || २१ ||

चतुर्णामात्मजानां हि प्रीतिरत्रैव मे परा |
ज्येष्ठं धर्ममयं तस्मान्न रामं नेतुमर्हसि || २२ ||

चतुर्णां मरणादिति किं वाच्यम् एकस्य रामस्य नयनमात्रेणापि स्वमृत्युः 
संभावित इत्यभिप्रेत्याह - चतुर्णामिति | धर्ममयं धर्मप्रचुरम् || २२ ||

निशाचरबलं हन्तुं मुने यदि तवेप्सितम् |
चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह बलं नय || २३ ||

यदि रामं न नयामि तदा कथं कारसिद्धिस्तत्राह - निशाचरेति | 
हस्त्यश्वरथपादातैश्चतुरङ्गं बलं सैन्यम् || २३ ||

किंवीर्या राक्षसास्ते तु कस्य पुत्राः कथं च ते |
कियत्प्रमाणाः के चैव इति वर्णय मे स्फुटम् || २४ ||

अपरिज्ञाय नास्कन्देदिति परबलं जिज्ञासुः पृच्छति - किंवीर्या इति | 
कथं च ते वर्तन्त इति शेषः | कियत्प्रमाणाः संख्यापरिमाणेन | के चैव 
नामतः || २४ ||

कथं तेन प्रकर्तव्यं तेषां रामेण रक्षसाम् |
मामकैर्बालकैर्ब्रह्मन्मया वा कूटयोधिनाम् || २५ ||

प्रकर्तव्यं प्रतिकर्तव्यम् | प्रहर्तव्यम् इति पाठे स्पष्टम् || २५ ||

सर्वं मे शंस भगवन्यथा तेषां महारणे |
स्थातव्यं दुष्टभाग्यानां वीर्योत्सिक्ता हि राक्षसाः || २६ ||

वीर्येणोत्सिक्ता ऊर्जिताः | हि प्रसिद्धाः || २६ ||

श्रूयते हि महावीर्यो रावणो नाम राक्षसः |
साक्षाद्वैश्रवणभ्राता पुत्रो विश्रवसो मुनेः || २७ ||

तदेव स्फुटयति - श्रूयत इति || २७ ||

स चेत्तव मखे विघ्नं करोति किल दुर्मतिः |
तत्संग्रामे न शक्ताः स्मो वयं तस्य दुरात्मनः || २८ ||

किलेति संभावने | स चेत् शंसेति संबन्धः | तत्तर्हि || २८ ||

काले काले पृथग्ब्रह्मन्भूरिवीर्यविभूतयः |
भूतेष्वभ्युदयं यान्ति प्रलीयन्ते च कालतः || २९ ||

तत्कुतस्तत्राह - काले इति | पृथगिति | कदाचित्केषुचिदेवेति व्यवस्थयेत्यर्थः | 
वीर्याणि विभूतयश्चेति द्वन्द्वगर्भकर्मधारयः || २९ ||

अद्यास्मिंस्तु वयं काले रावणादिषु शत्रुषु |
न समर्थाः पुरः स्थातुं नियतेरेष निश्चयः || ३० ||

किं ततस्तत्राह - अद्येति | अस्मिन्काले न समर्थास्तत्राप्यद्य 
सुतरामित्याशयः | नियतेर्दैवस्य | ईश्वरस्येति यावत् || ३० ||

तस्मात्प्रसादं धर्मज्ञ कुरु त्वं मम पुत्रके |
मम चैवाल्पभाग्यस्य भवान्हि परदैवतम् || ३१ ||

अनुकम्प्यः पुत्रः पुत्रकस्तस्मिन् | अर्थिमनोरथसमर्थनासमर्थत्वादल्प##-

देवदानवगन्धर्वा यक्षाः पतगपन्नगाः |
न शक्ता रावणं योद्धुं किं पुनः पुरुषा युधि || ३२ ||

ननु कुतस्तवेदृशमधर्यं तत्राह - देवेति | पुरुषा मनुष्याः || ३२ ||

महावीर्यवतां वीर्यमादत्ते युधि राक्षसः |
तेन सार्धं न शक्ताः स्म संयुगे तस्य बालकैः || ३३ ||

महतां पूज्यतमानां वीर्यवतामिन्द्रादीनामपि आदत्ते अपहरतीव | राक्षसो 
रावणः | संयुगे योद्धुमिति शेषः | येन सह वयं न शक्ताः स्म तस्य 
बालकैः किं शक्यमिति शेषः | अथवा तस्य बालकैरिन्द्रजित्प्रभृतिभिः सहापि 
न शक्ताः स्म इति पूर्वेण संबन्धः || ३३ ||

अयमन्यतमः कालः पेलवीकृतसज्जनः |
राघवोऽपि गतो दैन्यं यतो वार्धकजर्जरः || ३४ ||

अशक्तौ हेत्वन्तरमाह - अयमिति | पेलवीकृता निर्बलीकृताः सज्जना येन 
सः | राघवः स्वयमेव वार्धकेन यतो जर्जरः शिथिलः | अथवा राघवो रामो 
वृद्धक एव वर्धकः स एव जर्जरः || ३४ ||

अथवा लवणं ब्रह्मन्यज्ञघ्नं तं मधोः सुतम् |
कथयत्वसुरप्रख्यं नैव मोक्ष्यामि पुत्रकम् || ३५ ||

अथवेति कल्पान्तरे | जज्ञघ्नं तवेति शेषः | कथयतु भवानिति शेषः | 
असुरप्रख्यं दैत्यसदृशं दैत्याद्राक्षस्यामुत्पन्नत्वात् | शैवशूलबलेन 
तस्याजययत्वान्मान्धातृमृत्युत्वाच्च नैवेत्यवधारणम् || ३५ ||

सुन्दोपसुन्दयोश्चैव पुत्रौ वैवस्वतोपमौ |
यज्ञविघ्नकरौ ब्रूहि न ते दास्यामि पुत्रकम् || ३६ ||

अथवेत्यनुषज्यते | सुन्दोपसुन्दपुत्रौ मारीचसुबाहू || ३६ ||

अथ नेष्यसि चेद्ब्रह्मंस्तद्धतोऽस्म्यहमेव ते |
अन्यथा तु न पश्यामि शाश्वतं जयमात्मनः || ३७ ||

अदत्तमपि रामं तपोबलान्नेष्याम्येवेति चेत्तत्राह - अथेति | ते त्वया | तत्तर्हि 
उक्तकल्पे | कर्तुरेव शेषत्वविवक्षया षष्ठी | एवकारो राक्षसव्यावृत्त्यर्थः | 
अन्यथा अमृत्वा तु | शाश्वतं निश्चितम् || ३७ ||

इत्युक्त्वा मृदु वचनं रघूद्वहोऽसौ
कल्लोले मुनिमतसंशये निमग्नः |
नाज्ञासीत्क्षणमपि निश्चयं महात्मा
प्रोद्वीचाविव जलधौ स मुह्यमानः || ३८ ||

असौ रघूद्वहो दशरथो मुनेरभिमते रामप्रेषणे राक्षसवधे च संशये 
कर्तव्यमथवा न कर्तव्यं सेत्स्यथवा न सेत्स्यतीत्यादिरूपे कल्लोले महोर्मिजाले 
निमग्न इव क्षणं सुखं निश्चयमपि नाज्ञासीत् | यतः स प्रोद्वीचौ जलधौ 
मुह्यमान इवासीदिति शेषः || ३८ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
दशरथवाक्यं नामाष्टमः सर्गः || ८ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
दशरथवाक्यं नामाष्टमः सर्गः || ८ ||

नवमः सर्गः ९

वाल्मीकिरुवाच |

तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य स्नेहपर्याकुलेक्षणम् |
समन्युः कौशिको वाक्यं प्रत्युवाच महीपतिम् || १ ||

विश्वामित्रस्य कोपोऽत्र तत्तपोस्त्रबलोक्तिभिः |
वसिष्ठेन शनै राज्ञः समाधानं च वर्ण्यते ||

स्नेहेन पर्याकुले व्याकुले ईक्षणे नेत्रे यस्मिंस्तुल्यकालतया तत्तथाभूतं 
वचनं श्रुत्वेत्यर्थः || १ ||

करिष्यामीति संश्रुत्य प्रतिज्ञां हातुमर्हसि |
स भवान्केसरी भूत्वा मृगतामिव वाञ्छसि || २ ||

संश्रुत्य अङ्गीकृत्य | स प्रसिद्धो भावन्पूज्यः त्वमित्यध्याहार्यम् | 
अन्यथा मध्यमपुरुषद्वयानुपपत्तेः || २ ||

राघवाणामयुक्तोऽयं कुलस्यास्य विपर्ययः |
न कदाचन जायन्ते शीतांशोरुष्णरश्मयः || ३ ||

राघवाणां कुलस्यायं विपर्ययोऽनृतवादलक्षणोऽयुक्तः | तदेव 
व्यतिरेकन्यासेन समर्थयति - नेति || ३ ||

यदि त्वं न क्षमो राजन्गमिष्यामि यथागतम् |
हीनप्रतिज्ञ काकुत्स्थ सुखी भव सबान्धवः || ४ ||

न क्षमो न समर्थः || ४ ||

वाल्मीकिरुवाच |

तस्मिन्कोपपरीतेऽथ विश्वामित्रे महात्मनि |
चचाल वसुध कृत्स्ना सुरांश्च भयमाविशत् || ५ ||

परीते व्याप्ते | महात्मनि तपोमाहात्म्यशालिनि | पत्युरपराधादपराधि##-
तपसा रावणादिहन्तारं स्रक्ष्यति स चास्मानपि जेष्यतीति सुरान्भयमाविशत् | 
चादन्यानपि || ५ ||

क्रोधाभिभूतं विज्ञाय जगन्मित्रं महामुनिम् |
धृतिमान्सुव्रतो धीमान्वसिष्ठो वाक्यमब्रवीत् || ६ ||

जगन्मित्रं विश्वामित्रम् | विश्वस्य मित्रं विश्वामित्र मिति [विश्वस्य ह वै 
मित्रं विश्वामित्र आस] तन्नामार्थप्रसिद्धेः | मित्रे चर्षौ इति पूर्वपदस्य 
दीर्घः | यद्यपि वसिष्ठोऽपि कोपेनैव तत्कोपप्रतीकारे समर्थस्तथापि न 
चुक्रोध | यतोऽसौ धृत्यादिमानिति भावः || ६ ||

वसिष्ठ उवाच |

इक्ष्वाकूणां कुले जातः साक्षाद्धर्म इवापरः |
भवान्दशरथः श्रीमांस्त्रैलोक्यगुणभूषितः || ७ ||

त्रैलोक्येऽपि ये गुणवतां गुणाः प्रसिद्धास्तैः सर्वैर्भूषितः || ७ ||

धृतिमान्सुव्रतो भूत्वा न धर्मं हातुर्मर्हसि |
त्रिषु लोकेषु विख्यातो धर्मेण यशसा युतः || ८ ||

प्रतिज्ञापालनं व्रतं तच्छोभनं यस्य तथाविध एतावन्तं कालं 
भूत्वेत्यर्थः | भवच्छब्दमध्यमपुरुषौ पूर्ववत् | धर्मेण यशसा च 
युत इति त्रिषु लोकेषु विख्यातः || ८ ||

स्वधर्मं प्रतिपद्यस्व न धर्मं हातुमर्हसि |
मुनेस्त्रिभुवनेशस्य वचनं कर्तुमर्हसि || ९ ||

स्वस्य स्वानां च धर्म प्रतिज्ञापालन. प्रतिपद्यस्व | त्रिष्वपि भुवनेष्वभि##-

करिष्यामीति संश्रुत्य तत्ते राजन्नकुर्वतः |
इष्टापूर्तं हरेर्द्धर्मं तस्माद्रामं विसर्जय || १० ||

तत् हरेदित्यन्वयः || १० ||

इक्ष्वाकुवंशजातोऽपि स्वयं दशरथोऽपि सन् |
न पालयसि चेद्वाक्यं कोऽपरः पालयिष्यति || ११ ||

यद्वृत्ताः सन्ति राजानस्तद्वृत्ताः सन्ति हि प्रजाः इति न्यायात्प्रजामर्यादा##-
पालयस्यनृतीकरोषि चेत् || ११ ||

युष्मदादिप्रणीतेन व्यवहारेण जन्तवः |
मर्यादां न विमुञ्चन्ति तां न हातुं त्वमर्हसि || १२ ||

प्रणीतेन प्रवर्तितेन | जन्तवो जन्तुसदृशा अज्ञा अपि || १२ ||

गुप्तं पुरुषसिंहेन ज्वलनेनामृतं यथा |
कृतास्त्रमकृतास्त्रं वा नैनं शक्ष्यन्ति राक्षसाः || १३ ||

पुरुषसिंहेन पुरुषश्रेष्ठेन विश्वामित्रेण | ज्वलनेनेति | 
इन्द्रनिलयेऽवस्थितममृतं परितः प्राकारभूतेनाग्निना रक्ष्यत इति प्रसिद्धम् 
| कृतास्त्रं शिक्षितास्त्रम् | शक्ष्यन्ति धर्षयितुमिति शेषः || १३ ||

एष विग्रहवान्धर्म एष वीर्यवतां वरः |
एष बुद्ध्याऽधिको लोके तपसां च परायणम् || १४ ||

उक्तार्थोपपत्तये विश्वामित्रप्रभावं प्रपञ्चयति - एष इति | परं अयनं 
स्थानम् || १४ ||

एषोऽस्त्रं विविधं वेत्ति त्रैलोक्ये स्चराचरे |
नैतदन्यः पुमान्वेत्ति न च वेत्स्यति कश्चन || १५ ||

सचराचरे प्रसिद्धमिति शेषः सचराचरे अन्यो न वेत्तित्युत्तरान्वयि वा || १५ || 

न देवा नर्षयः केचिन्नासुरा न च राक्षसाः |
न नागा यक्षगन्धर्वाः समेताः सदृशा मुनेः || १६ ||

न सदृशाः प्रभावेणेति शेषः | नन्विदं कथं संगच्छतां 
भृग्विङ्गिरोऽगस्त्यप्रभृतीनां महर्षीणां ब्रह्मादीनां देवानां च 
प्रत्येकमपि न्यूनप्रभावत्वानुपपत्तेरिति चेदेवं तर्हि तत्त्वदृशाऽस्य 
ब्रह्मभावमन्येषामाभिमानिकं परिच्छिन्नभावमभिप्रेत्येदमुच्यत 
इत्यदोषः | नच ब्रमभावेनापि तेषामेतत्सादृश्यम् | तत्र भेदाभावेन 
तद्घटितस्य तस्यायोगात् | तथाच श्रुतिः - तस्य ह न देवाश्च नाभूत्या 
ईशते आत्मा ह्येषां स भवति इति || १६ ||

अस्त्रमस्मै कृशाश्वेन परैः परमदुर्जयम् |
कौशिकाय पुरा दत्तं यदा राज्यं समन्वगात् || १७ ||

दृशाश्वेन जनितमिति शेषः | दत्तं तपसा तोषितेन रुद्रेणेति शेषः | 
प्रसिद्धमिदं पूर्वरामायणे || १७ ||

ते हि पुत्राः कृशाश्वस्य प्रजापतिसुतोपमाः |
एनमन्वचरन्वीरा दीप्तिमन्तो महौजसः || १८ ||

ते अस्त्रदेवाः | प्रजापतिसुतो रुद्रस्तदुपमाः संहारे | वीर विक्रान्ताः | ओजः 
शत्रुनिर्जयसामर्थ्यम् | एनं विश्वामित्रं तपःप्रभावेण 
वशीकृतत्वादन्वचरन्ननुचरवृत्सेवन्ते | भूतकालो न विवक्षितः || १८ ||

जया च सुप्रभा चैव दाक्षायण्यौ सुमध्यमे |
तयोस्तु यान्यपत्यानि शतं परमदुर्जयम् || १९ ||

तेषु प्रधानानाह - जयेत्यादिना | दाक्षायण्यौ दक्षकन्ये || १९ ||

पञ्चाशतं सुताञ्जज्ञे जया लब्धवरा पुरा |
वधार्थं सुरसैन्यानां ते क्षमाः कामचारिणः || २० ||

तान्विभज्य दर्शयति - पञ्चाशतमिति | लब्धवरा पतिशुश्रूषयेति शेषः | 
सुरसैन्यानामिति कर्तरि षष्ठी | अतो योग्यतया असुरवध एव लभ्यते || २० ||

सुप्रभा जनयामास पुत्रान्पञ्चाशतं परान् |
संघषान्नाम दुर्धर्षान्दुराकारान्बलीयसः || २१ ||

संघर्षान्परास्त्राभिभवनशीलत्वात्तदाख्यान् | दुराकारांस्तीक्षा-कारान् 
|| २१ ||

एवंवीर्यो महातेजा विश्वामित्रो जगन्मुनिः |
न रामगमने बुद्धिं विक्ल्वां कर्तुमर्हसि || २२ ||

जगत्सर्वं मनुते योगबलात्साक्षात्पश्यति तच्छीलो जगन्मुनिः | अतएव 
रामविजयमपि भाविनं दृष्टैव समागत इति न बुद्धिवैक्लव्यं युक्तमिति 
भावः || २२ ||

अस्मिन्महासत्त्वतमे मुनीन्द्रे स्थिते समीपे पुरुषस्य साधो |
प्राप्तेऽपि मृत्यावमरत्वमेति मा दीनतां गच्छ यथा विमूढः || २३ ||

तदेव द्रढयन्नाह - अस्मिन्निति | सत्त्वं प्रभावः | पुरुषस्य 
साधारण-स्यापि | अमरत्वमेति अर्थात्स पुरुषः | तथाच 
साधारणपुरुषस्याप्येतत्सं-निधानमात्रेणापि यत्र प्राप्तादपि 
मृत्योर्न भयं प्रत्युतामरत्वप्राप्ति-स्तत्र महाप्रभावस्य रामस्य 
गोप्तरि तस्मिन्क्षुद्रेभ्यो राक्षसेभ्यो भयम-त्यन्तमसंभावितमिति 
मूढवन्मा विषीदेत्यर्थः || २३ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
वसिष्ठसमाश्वासनं नाम नवमः सर्गः || ९ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
वसिष्ठसमाश्वासनं नाम् नवमः सर्गः || ९ ||

दशमः सर्गः १०

वाल्मीकिरुवाच |

तथा वसिष्ठे ब्रुवति राजा दशरथः सुतम् |
संप्रहृष्टमना राममाजुहाव सलक्ष्मणम् || १ ||

राज्ञात्र प्रहितो गत्वा याष्टीको रामचेष्टितम् |
विज्ञाय पुनरागत्य राज्ञे कृत्स्नं न्यवेदयत् ||

तथेति | उक्तिफलस्य संप्रहर्षस्य परगामित्वाद्ब्रूञः परस्मैपदम् | हेतौ 
शता || १ ||

दशरथ उवाच |

प्रतिहारं महाबाहुं रामं सत्यपराक्रमम् |
सलक्ष्मणमविघ्नेन पुण्यार्थं शीघ्रमानय || २ ||

अविघ्नेन पुण्यार्थं निर्विघ्नं मुनेर्यज्ञसिद्ध्यर्थं | अथवा सत्यवचन##-
मा भूदित्यभिप्रेत्यैवमुक्तम् | शीघ्रपदेनाप्येतदेव द्योत्यते || २ ||

इति राज्ञा विसृष्टोऽसौ गत्वान्तःपुरमन्दिरम् |
मुहूर्तमात्रेणागत्य समुवाच महीपतिम् || ३ ||

विसृष्टः प्रेषितः | अन्तःपुरान्तस्थं राममन्दिरम् || ३ ||

देव दोर्दलिताशेषरिपो रामः स्वमन्दिरे |
विमनाः संस्थितो रात्रौ षट्पदः कमले यथा || ४ ||

विमनाः विषण्णमनाः || ४ ||

आगच्छामि क्षणेनेति वक्ति ध्यायति चैकतः |
न कस्यचिच्च निकटे स्थातुमिच्छति खिन्नधीः || ५ ||

क्षणो घटिकायाः पृष्ठो भागः | एकत इति वक्तीत्यनेनापि संबध्यते | 
उक्तिर्वाङ्मात्रेण न मनःपूर्वकं मुख्यं तु ध्यायत्येवेति भाअः || ५ ||

इत्युक्तस्तेन भूपालस्तं रामानुचरं जनम् |
सर्वमाश्वासयामास पप्रच्छ च यथाक्रमम् || ६ ||

तं प्रतीहारेण सह रामसमाचारनिवेदनायागतं रामानुचरं 
जनमनाश्वस्ता न सम्यङिवेदयेयुरित्याश्वासयामास || ६ ||

कथं कीदृग्विधो राम इति पृष्टो महीभृता |
रामभृत्यजनः खिन्नो वाक्यमाह महीपतिम् || ७ ||

एकः क्रियायाः प्रश्नः अपरः कार्श्यविषादाद्यवस्थानाम् || ७ ||

देयहष्टिमिमां देव धारयन्त इमे वयम् |
खिन्नाः खेदे परिम्लानतनौ रामे सुते तव || ८ ||

यष्टिमिव कृश्ऽम् देहं देहयष्टिम् | खिन्ना दुःखिताः | तछाच 
यद्दृष्टॄणामप्येतादृशे खेदकार्श्ये तस्य ते किं वाच्ये इति भावः || ८ ||

रामो राजीवपत्राक्षो यतःप्रभृति चागतः |
सविप्रस्तीर्थयात्रायास्ततःप्रभृति दुर्मनाः || ९ ||

राजीवं कमलम् | यतो यस्माद्दिनात्प्रभृत्यागतस्तिष्ठतीति पदमध्या##-
आगतस्ततः-प्रभृतीत्येतावतैव सिद्धेः | स्थितेस्तु 
प्रात्यहिकत्वाद्दौर्मनस्यवदस्त्येवाधि##-

यत्नप्रार्थनयास्माकं निजव्यापारमाह्निकम् |
सोऽयमाम्लानवदनः [सायमम्लान्] करोति न करोति वा || १० ||

आह्निकं निजव्यापारं भोजनादि | न करोति वेत्यनास्थाद्योतनाय || १० ||

स्नानदेवार्चनादानभोजनादिषु दुर्मनाः |
प्रार्थितोऽपि हे नातृप्तेरश्नात्यशनमीश्वरः || ११ ||

देवार्चना च दानं चेति वा देवार्चनं च आदानं चेति वा विग्रहः || ११ ||

लोलान्तःपुरनारीभिः कृतदोलाभिरङ्गणे |
नच क्रीडति लीलाभिर्धाराभिरिव चातकः || १२ ||

नारीभिः सहेति शेषः | दोला प्रेङ्खोलिका | अङ्गणे क्रीडाचत्वरे | यथा 
वर्षधाराभिः सह ता उपभुञ्जानश्चातकः क्रीडति तथा न क्रीडति 
चेत्यन्वयः || १२ ||

माणिक्यमुकुलप्रोता केयूरकटकावलिः |
नानन्दयति तं राजन्द्यौः पातविषयं यथा || १३ ||

मुकुलाकारैर्माणिक्यैः प्रोता खचिता | द्यौः स्वर्गः | पातविषयमासन्न##-

क्रीडद्वधूविलोकेषु वहत्कुसुमवायुषु |
लतावलयगेहेषु भवत्यतिविषादवान् || १४ ||

क्रीडन्तीभिर्वधूभिर्विलोक्यन्त इति वा क्रीडन्तीनां वधूनां विविधं लोकनानि 
लोका यत्रेति वा पदभेदे | क्रीडद्वधूनां विलोका एवेषवो बाणास्त इव वहन्तः 
कुसुमवायवो यत्रेत्यैकपद्ये विग्रहः | लतानां वलयनं वेष्टनं 
वलयस्तत्संबन्धिषु गेहेषु | कुञ्जेष्वित्यर्थः || १४ ||

यद्द्रव्यमुचितं स्वादु पेशलं चित्तहारि च |
बाष्पपूर्णेक्षण इव तेनैव परिखिद्यते || १५ ||

उचितमुपभोगे लोकशास्त्राविरुद्धम् | पेशलं चतुरम् | चित्तहारि मनोहरम् || १५ 
||

किमिमा दुःखदायिन्यः प्रस्फूरन्तीः पुराङ्गनाः |
इति [नृत्यविलासेषु] नृत्तविलासेषु कामिनीः परिनिन्दति || १६ ||

प्रस्फुरन्तीर्हावभावलावण्यविलासादिभिः शोभमाना नृत्यन्तीर्वा दृष्ट्वा 
किं यतो दुःखदायिन्य इति निन्दतीति योजना | प्रस्फूरन्ति इति पाठ ऋजुः || १६ ||

भोजनं शयनं यानं विलासं स्नानमासनम् |
उन्मत्तचेष्टित इव नाभिनन्दत्यनिन्दितम् || १७ ||

शयनमासनमित्यधिकरणे ल्युटौ अन्ये करणे ल्युतः | विलसन्ति येन यस्मिन्वा 
तम् | अनिन्दितं निर्दोषम् | इदं सर्वविशेषणम् || १७ ||

किं संपदा किं विपदा किं गेहेन किमिङ्गितैः |
सर्वमेवासदित्युक्त्वा [त्युक्त्या] तूष्णीमेकोऽवतिष्ठते || १८ ||

इङ्गितैर्मनोरथैः | असत् असारम् || १८ ||

नोदेति परिहासेषु न भोगेषु निमज्जति |
न च तिष्ठति कार्येषु मौनमेवावलम्बते || १९ ||

उदेति हृष्यति | निमज्जति सज्जते | कार्येष्वारम्भेषु न तिष्ठत्यास्थां न करोति || 
१९ ||

विलोलालकवल्लर्यो हेलावलितलोचनाः |
नानन्दयन्ति तं नार्यो मृग्यो वनतरुं यथा || २० ||

अलकेषु वल्लर्यः पुष्परत्नादिमञ्जर्यो विलोला यासां ताः | हेलाः 
शृङ्गारभावजाश्चेष्टाः | मृगीपक्षे अलका इव पुष्पमञ्जर्यः | हेलयेव 
चलितलोचनाश्चपलेक्षणाः || २० ||

एकान्तेषु दिगन्तेषु तीरेषु विपिनेषु च |
रतिमायात्यरण्येषु विक्रीत इव जन्तुषु || २१ ||

विपिनेष्वरण्येषु | जन्तुषु जन्तुसदृशेषु पामरेषु | दैवाद्विक्रीतो मनुष्यो 
यथा एकान्तादिष्वेव रतिं बध्नाति तद्वत् || २१ ||

वस्त्रपानाशनादानपराङ्मुखतया तया |
परिव्राड्धर्मिणं भूपं सोऽनुयाति तपस्विनम् || २२ ||

तया प्रसिद्धया | परिव्राजां ये धर्मा अपरिग्रहादयस्तद्वत्तं परिव्राजमेव 
अनुयाति अनुकरोति || २२ ||

एक एव वसन्देशे जनशून्ये जनेश्वर |
न हसत्येकया बुद्ध्या न गायति न रोदिति || २३ ||

एकया मुख्यया || २३ ||

बद्धपद्मासनः शून्यमना वामकरस्थले |
कपोलतलमाधाय केवलं परितिष्ठति || २४ ||

तर्हि तत्र किं करोति तत्राह - बद्धेति | शून्यं परमार्थालम्बनेन मनो 
यस्य सः परितिष्ठति | ध्यायन्नित्यर्थाल्लभ्यते || २४ ||

नाभिमानमुपादत्ते नच वाञ्छति राजताम् |
नोदेति नास्तमायाति सुखदुःखानुवृत्तिषु || २५ ||

उदयास्तमयावत्र प्रसादविषादौ | सुखदुःखानुवृत्तिष्विष्टानिष्ट##-

न विद्मः किमसौ याति किं करोति किमीहते |
किं ध्यायति किमायाति कथं किमनुधावति || २६ ||

ईहते इच्छति | अनुधावत्यनुसरति || २६ ||

प्रत्यह. कृशतामेति प्रत्यहं याति पाण्डुताम् |
विरागं प्रत्यहं याति शरदन्त इव द्रुमः || २७ ||

विरागं वैराग्यम् | द्रुमपक्षे वैवर्ण्यं रूपतामिति यावत् || २७ ||

अनुयातौ तथैवैतौ राजञ्छत्रुघ्नलक्ष्मणौ |
तादृशावेव तस्यैव प्रतिबिम्बाविव स्थितौ || २८ ||

अनुयातौ स्नेहादनुसृतौ | अर्थाद्राममिति गम्यते | तादृशावेव यादृशो 
रामः || २८ ||

भृत्यै राजभिरम्बाभिः संपृष्टोऽपि पुनः पुनः |
उक्त्वा न किंचिदेवेति तूष्णीमास्ते निरीहितः || २९ ||

न किंचिदित्युक्तेस्तैः परिहर्तुं शक्यं किंचिन्नास्तीति रामाशयः | निरीहितः 
स्वाभिप्रायव्यञ्जकचेस्टाशून्यः || २९ ||

आपातमात्रहृद्येषु मा भोगेषु मनः कृथाः |
इति पार्श्वगतं भव्यमनुऽऽआस्ति सुहृज्जनम् || ३० ||

आपतनमापातो विषयेन्द्रियसंयोगः | मात्रपदात्परिणामकटुता द्योत्यते | 
भवतीति भव्यो विवेकी तं नतु सर्वम् || ३० ||

नानाविभवरम्यासु स्त्रीषु गोष्ठीगतासु च |
पुरस्थितमिवास्नेहो नाशमेवानुपश्यति || ३१ ||

गोष्ठी विलासस्थानम् || ३१ ||

नीतमायुरनायासपदप्राप्तिविवर्जितैः |
चेष्टितैरिति काकल्या भूयोभूयः प्रगायति || ३२ ||

प्राप्तिविवर्जितैह् पुरुषैः | चेष्टितैर्बहिःप्रवृत्तिभिः | नीतं वृथेति शेषः | 
प्राप्तिविवर्जितैश्चेष्टितैरिति सामानाधिकरण्यं वा | अस्मिन्कल्पे नीतं मयेति 
शेषः | काकल्या मधुरास्फुटया वाचा || ३२ ||

सम्राड्भवेति पार्श्वस्थं वदन्तमनुजीविनम् |
प्रलपन्तमिवोन्मत्तं हसत्यन्यमना मुनिः || ३३ ||

येनेष्टं राजसूयेन मण्डलस्येश्वरश्च यः | शास्ति यश्चाज्ञया राज्ञः स 
सम्राट् | अन्यमना इति | सम्यक्स्वप्रकाशतया राजत इति सम्राट् 
परमात्मेत्यर्थान्तरे मनो यस्येत्यर्थः | तस्य चापरिज्ञान्मुनिस्तत्पर्यालो##-

न प्रोक्तमाकर्णयति ईक्षते न पुरोगतम् |
करोत्यवज्ञां सर्वत्र सुसमेत्यापि वस्तुनि || ३४ ||

सर्वत्र वस्तुनि सुसमेत्य गुणतः फलतश्च शोभनं स्वानुरूपं तत्प्राप्यापि 
|| ३४ ||

अप्याकाशसरोजिन्या अप्याकाशमहावने |
इत्थमेतन्मन इति विस्मयोऽस्य न जायते || ३५ ||

ननु गुणाद्युत्कर्षाद्विस्मययोग्ये वस्तुनि विस्मय एवोचितः कथं तत्रावज्ञा 
तत्राह - अपीति | यस्मिन्मनसि बाह्यवस्तुगोचरो विस्मयः स्यात्तन्मन एव 
इत्थम् | ईदृशविस्मयास्पदमित्यर्थः | कथम् | यत आकाशरूपे आकाशस्थिते वा 
महारण्ये तादृशकमलिन्या सदृशमिति शेषः | 
द्वावैशब्दावसंभाव-नाद्वयद्योतकौ | यथा आकाशेऽरण्यमरण्ये च 
कमलिन्यत्यन्तमसंभा-विता तथा आत्मनि मनो मनसि च विस्मय इति 
निश्चयादस्य बाह्यवस्तुनि विस्मयो न जायत इति भावः || ३५ ||

कान्तामध्यगतस्यापि मनोऽस्य मदनेषवः |
न भेदयन्ति दुर्भेद्यं धारा इव महोपलम् || ३६ ||

न भेदयन्ति न भिन्दन्ति | प्रेषणाध्यारोपाण्णिच् | धारा जलधाराः || ३६ ||

आपदामेकमावासमभिवाञ्छसि किं धनम् |
अनुशिष्येति सर्वस्वमर्थिने संप्रयच्छति || ३७ ||

आवासं निवासस्थानम् | अर्थिने याचकाय || ३७ ||

इयमापदियं संपदित्येवं कल्पनामयः |
मनसोऽभ्युदितो मोह इति श्लोकान्प्रगायति || ३८ ||

कल्पनामयः कल्पनाप्रचुरः | मोहो भ्रमः || ३८ ||

हा हतोऽहमनाथोऽहमित्याक्रन्दपरोऽपि सन् |
न जनो याति वैराग्यं चित्रमित्येव वक्त्यसौ || ३९ ||

आक्रन्दपरः | इष्टवियोगादिति शेषः | तथा चान्वयव्यतिरेकाभ्यां 
रागादिदुःखमिति पश्यन्नपीति भावः || ३९ ||

रघुकाननशालेन रामेण रिपुघातिना |
भृशमित्थं स्थितेनैव वयं खेदमुपागताः || ४० ||

रघुपदेन रघुवंशो लक्ष्यते | शालो वृक्षविशेषः प्रसिद्धः | एवकारो 
हेत्वन्तरव्यावृत्तये || ४० ||

न विद्मः किं महाबाहो तस्य तादृशचेतसः |
कुर्मः कमलपत्राक्ष गतिरत्र हि नो भवान् || ४१ ||

किं कुर्मः शोकापनाअर्थमिति शेषः || ४१ ||

राजानमथवा विप्रमुपदेष्टारमग्रतः |
हसत्यज्ञमिवाव्यग्रः सोऽवधीरयति प्रभो || ४२ ||

ननु नीतिज्ञैः संव्यवहारोपदेशेनास्य मोहोऽपनीयतां तत्राह - 
राजानमिति | उपदेष्टारं राजनीतिव्यवहारानिति शेषः | अवधीरयत्य##-

यदेवेदमिदं स्फारं जगन्नाम यदुत्थितम् |
नैतद्वस्तु नचैवाहमिति निर्णीय संस्थितः || ४३ ||

यातीति यत् गत्वरम् | नश्वरमेवेत्यर्थः | इदमिदं बहुविधं 
बहिर्दृष्टिगम्यम् | स्फारं विस्तीर्णम् | वसतीति वस्तु सदैकरूपम् | अहमिति 
बुद्धिगम्यं च नैवं वस्तु किंत्वन्यादृशमेवेति निर्णीय तज्जिज्ञासुः 
संस्थितः || ४३ ||

नारौ नात्मनि नो मित्रे न राज्ये न च मातरि |
न संपदा न विपदा तशास्था न विभो बहिः || ४४ ||

विषये पञ्च सप्तम्यः | विषयस्यैव हेतुत्वविवक्षया द्वे तृतीये | बहिः 
शब्देन सामान्योक्तस्यैव पूर्वः प्रपञ्चः || ४४ ||

निरस्तास्थो निराशोऽसौ निरीहोऽसौ निरास्पदः |
न मूढो न च मुक्तोऽसौ तेन तप्यामहे भृशम् || ४५ ||

स्वपराधीनविषयत्वाभ्यामास्थाशयोर्भेदः | विशेषाभावादेव निरीहो 
निरिच्छः बाह्यविषये चेत् अन्तर्हि दुःखहेत्वभावात्कुतोऽसौ दुःखी तत्राह- 
निरास्पद इति | यतोऽव्यमऽब्धात्मविश्रान्तिरित्यर्थः | न मूढो विवेकित्वात् | नच 
मुक्तो विश्रान्त्यनुदयात् || ४५ ||

किं धनेन किमम्बाभिः किं राज्येन किमीहया |
इति निश्चयवानन्तः प्राणत्यागपरः स्थितः || ४६ ||

प्राणत्यागपर इति | रागादिदोषाणामेव जन्मबीजत्वात्तद्रहितस्य मम 
प्राणापगमादेव मुक्तिः सेत्स्यतीति तदाशय इति भावः || ४६ ||

भोगेऽप्यायुषि राज्येषु मित्रे पितरि मातरि |
परमुद्वेगमायातश्चातकोऽवग्रहे यथा || ४७ ||

अवग्रहे वर्षप्रतिबन्धे || ४७ ||

इति तोके समायातां शाखाप्रसरशालिनीम् |
आपत्तामलमुद्धर्तुं समुदेतु दयापरः || ४८ ||

तोके पुत्रे चिन्दाकार्श्यादिशाखानां प्रसरेण प्रतानेन शालिनीं विस्तीर्णां | 
आपत्तामापल्लताम् | आर्षत्वाल्लकारलोपः | यद्वा आपद्यत् इत्यापत् 
आपन्नस्तद्भावम् | अथवा आपत् तां इति च्छेदः | इति तोके आपदिति व्यवहितेन 
संबन्धः | द्वितीयान्तानि पूर्वाणि तामित्यस्य विशेषणानि | 
उद्धर्तुमुन्मूलयितुं समुदेतु सम्यगुद्युक्तोऽस्तु भवानिति शेषः || ४८ ||

तस्य तादृक्स्वभावस्य समग्रविभवान्वितम् |
संसारजालमाभोगि प्रभो प्रतिविषायते || ४९ ||

आभोगि कृत्रिमवेषवत् | वेषः कृत्रिम आभोगः | प्रतिविषायते 
प्रतिकूलविषवदाचरति || ४९ ||

ईदृशः स्यान्महासत्त्वः क इवास्मिन्महीतले |
प्रकृते व्यवहारे तं यो निवेशयितुं क्षमः || ५० ||

एवंभूतं तं यः प्रकृते व्यवहारे निवेशयितुं क्षमः स ईदृशो 
महासत्त्वो महाबलः क एव स्यात् | न कोऽपीत्यर्थः | एवेत्यनर्थको निपातः | 
अथवा त्वां विनेति शेषः | त्वमिव यो भवति स एव क्षमः स्यादिति भावः || ५० ||

मनसि मोहमपास्य महामनाः सकलमार्तितमः किल साधुताम् |
सफलतां नयतीह तमो हरन् दिनकरो भुवि भास्करतामिव || ५१ ||

आर्तिलक्षणानि तमांसि विवेकप्रतिरोधकानि यस्मात्तथाविधं सकलं मोहं 
[मोहशब्दस्य नपुंसकत्वं चिन्त्यम्] रामस्य मनसि अपास्य इहास्मिन् 
रामे विषये स्वीयां साधुतामुपदेशसमर्थतां यः सफलतां नयति स 
तादृशो महामनाः क एव स्यादिति पूर्वेण संबन्धः | तत्र दृष्टान्तः ##-
नयति तद्वत् || ५१ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
राघवविषादो नाम दशमः सर्गः || १० ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे राघवविषादो 
नाम् दशमः सर्गः || १० ||

एकादशः सर्गः ११

विश्वामित्र उवाच |

एवं चेत्तन्महाप्राज्ञा भवन्तो रघुनन्दनम् |
इहानयन्तु त्वरिता हरिणं हरिणा इव || १ ||

विश्वामित्राज्ञया रामस्यानीतस्य सभान्तरे |
राज्ञाश्वासनमाध्यादिबीजप्रश्नश्च वर्ण्यते || 

एवमुक्तप्रकारेण निर्विण्णो दुःखितो मोहितश्चेत्तस्मिन्विषये महाप्राज्ञाः 
परीक्षणकुशला भवन्तः | हरिणं यूथपतिं | हरिणास्तदनुयायिनो मृगाः 
|| १ ||

एष मोहो रघुपतेर्नापद्भ्यो न च रागतः |
विवेकवैराग्यवतो बोध एव महोदयः || २ ||

आपद्भ्यो रागतो वा यो जडीभावः स एव मोहः | अयं तु विवेकादिमतो 
बोधफलत्वाद्बोध एवेति महोदय एवेत्यर्थः || २ ||

इहायातु क्षणाद्राम इह चैव वयं क्षणात् |
मोहं तस्यापनेष्यामो मारुतोऽद्रेर्घनं यथा || ३ ||

क्षणशब्दौ शीघ्रमित्यर्थे | इहैव चेत्यन्वयः | द्वितीय इहशब्द आगमनदेश 
एव मोहापनयनद्योतनार्थः | घनं मेघम् || ३ ||

एतस्मिन्मार्जिते युक्त्या मोहे स रघुनन्दनः |
विश्रान्तिमेष्यति पदे तस्मिन्वयमिवोत्तमे || ४ ||

ननु मोहेऽपनीतेऽपि तस्य का सिद्धिस्तत्राह - एतस्मिन्निति | तस्मिन्नुपस्थिते 
तद्विष्णोः परमं पदम् इति श्रुतिप्रसिद्धे उत्तमे पदे स्वात्मनि || ४ ||

सत्यतां मुदितां प्रज्ञां विश्रान्तिमपतापताम् |
पीनतां वरवर्णत्वं पीतामृत इवैष्यति || ५ ||

सत्यतामबाधितवस्तुताम् | मुदितां मुदितताम् | तलोपश्च्छान्दसः | 
परमानन्दरूपताम् | प्रज्ञां अपरिच्छिन्नज्ञानरूपताम् | मुदि 
आनन्दाविर्भावे सति तां प्रसिद्धां प्रज्ञामिति वा | पीतामृतपक्षे 
श्रुत्युक्तस्य धर्मफलस्य प्रत्यक्षीकरणाद्यथार्थतां स्वर्गसुखितां 
दैवज्ञानसंपन्नतां चेति क्रमादर्थः | पीनतां वरवर्णत्वं शरीरे || ५ ||

निजां च प्रकृतामेव व्यवहारपरम्पराम् |
परिपूर्णमना मान्य आचरिष्यत्यखण्डितम् || ६ ||

ननु व्यवहारस्याविद्यकत्वप्रसिद्धेश्छत्रापाये छायापाय इव तदपायोऽपि 
स्यात् स त्वनिष्टः प्रजानां तत्राह - निजामिति | निजां स्ववर्णाश्रमोचिताम् | 
प्रकृतामुपक्रान्ताम् | यद्यपि परिपूर्णकामस्तथापि जीवता सर्वव्यवहारस्य 
दुस्त्यजत्वादवश्यमुपादेये व्यवहारे प्रकृतत्यागेऽन्योपादाने च 
हेत्वभावात्स्वचरितग्राहिजनानुग्राहकत्वाच्च निजामेव 
व्यवहारपरम्परामविच्छिन्नमाचरिष्यतीत्यर्थः || ६ ||

भविष्यति महासत्त्वो ज्ञातलोकपरावरः |
सुखदुःखशाहीनः समलोष्टाश्मकाञ्चनः || ७ ||

ननु तामाचरंस्तत्रासज्जेत ततः पूर्ववत्सुखदुःखदशावानपि स्यान्नेत्याह 
- भविष्यतीति | सत्त्वं मननादिजं ज्ञानदार्ढ्यबलम् | परं 
कारणतत्त्वमवरं कार्यतत्त्वम् | लोके तदुभयं ज्ञातं येन | अथवा 
लोकानां प्राणिनां परं परमपुरुषार्थरूपमवरं सांसारिक##-
परमव्याकृतं अवरं हिरण्यगर्भाख्यं च परमार्थतो ब्रह्मैव न 
पृथगस्तीति ज्ञातं येन | अतएवानासक्तौ समलोष्टाश्मकाञ्चनः 
सुखदुःखादिहीनश्चेत्यर्थः || ७ ||

इत्युक्ते मुनिनाथेन राजा संपूर्णमानसः |
प्राहिणोद्राममानेतुं भूयो दूतपरम्पराम् || ८ ||

भूय इत्युक्ते वसिष्ठवचनात्प्राक् प्रतीहारादन्येऽपि दूताः प्रेषिता एवेति गम्यते || 
८ ||

एतावताथ कालेन रामो निजगृहासनात् |
पितुः सकाशमागन्तुमुत्थितोऽर्क इवाचलात् || ९ ||

अथ प्रतीहारागमनानन्तरं निजगृहासनादुत्थितो राम एतावता 
मुनिसंवादपरिमितेन कालेन स्वपितुः स्थानं जगामेत्युत्तरेण संबन्दः || ९ ||

वृतः कतिपयैर्भृत्यैर्भ्रातृभ्यां च जगाम ह |
तत्पुण्यं स्वपितुः स्थानं स्वर्गं सुरपतेरिव || १० ||

वसिष्ठविश्वामित्रादिमहर्षिजुष्टत्वात्पुण्यम् || १० ||

दूरादेव ददर्शासौ रामो दशरथं तदा |
वृतं राजसमूहेन देवौघेनेव वासवम् || ११ ||

वसिष्ठविश्वामित्राभ्यां सेवितं पार्श्वयोर्द्वयोः |
सर्वशास्त्रार्थतज्ज्ञेन मन्त्रिवृन्देन मालितम् || १२ ||

सेवितं प्रियहितमधुरोक्तिभिर्लालितम् | सर्वाञ्शास्त्रार्थांस्तन्वन्ति लोके 
विस्तारयन्तीति सर्वशास्त्रार्थततस्तथाविधाश्च ते [ज्ञाश्चेत्यस्याग्रे तेषां 
इना] ज्ञाश्च ये मन्त्रिणस्तेषां वृन्देन || १२ ||

चारुचामरहस्ताभिः कान्ताभिः समुपासितम् |
ककुब्भिरिव मूर्ताभिः संस्थिताभिर्यथोचितम् || १३ ||

ककुब्भिर्दिग्भिः || १३ ||

वसिष्ठविश्वामित्राद्यास्तथा दशरथादयः |
ददृशु राघवं दूरादुपायान्तं गुहोपमम् || १४ ||

उप समीपे आयान्तम् | गुहः कार्तिकेयः || १४ ||

सत्त्वावष्टब्धगर्भेण शैत्येनेव हिमाचलम् |
श्रितं सकलसेव्येन गम्भीरेण स्फुटेन च || १५ ||

कीदृशं ददृशुस्तदाह - सत्त्वेत्यादिपञ्चभिः | 
शीतस्तापोपशमनेनाल्हाद-कस्तुषारश्च तद्भावः शैत्यं तेन 
हिमाचलमिव श्रितम् | शैत्यस्यैव सत्त्वेत्यादीनि चत्वारि श्लिष्टानि विशेषणानि | 
सत्त्वेन शान्तिविवेकहेतुना सत्त्वगुणेन प्राणिनिकायेन च व्याप्तान्तरेण | 
सकलैः पूर्णैः कला-सहितचन्त्रेण च सिवेतुं योग्येन | 
गम्भीरेणानवगाह्यान्तेन स्फुटेन चेति यथोचितं संबन्धः || १५ ||

सौम्यं समं शुभाकारं विनयोदारमानसम् |
कान्तोपशान्तवपुषं परस्यार्थस्य भाजनम् || १६ ||

सौम्यं प्रियदर्शनम् | सममन्यूनानतिरिक्ताङ्गम् | कान्तं मनोहरम् | 
उपशान्तमनुग्रम् | परस्यार्थस्य पुरुषार्थस्य || १६ ||

समुद्यद्यौवनारम्भं वृद्धोपशमशोभनम् |
अनुद्विग्नमनानन्दं पूर्णप्रायमनोरथम् || १७ ||

सम्यगुद्यन्यौवनारम्भो यस्य तम् | वृद्धवदुपशमेन शोभनम् | 
अनुद्विग्नमविवेकापगमात् | अनानन्दमप्राप्तपरमानन्दम् || १७ ||

विचारितजगद्यात्रं पवित्रगुणगोचरम् |
महासत्त्वैकलोभेन गुणैरिव समाश्रितम् || १८ ||

जगद्यात्रा संसारगतिः | पवित्राणां गुणानां पवित्रगुणानां पुरुषाणां 
वा गोचरं विषयम् | गुणैः सर्वैर्महासत्त्विकलोभेनैव सम्यगाश्रितम् || १८ ||

उदारमार्यमापूर्णमन्तःकरणकोटरम् |
अविक्षुभितया वृत्त्या दर्शयन्तमनुत्तमम् || १९ ||

अविक्षुभितया वृत्त्या स्थित्या सर्वसाधनसंपत्तावपि तत्त्वबोधविश्रान्त्य##-
दर्शयन्तं सूचयन्तम् | अनुत्तममिति रामविशेषणं वा || १९ ||

एवङ्गुणगणाकीर्णो दूरादेव रघूद्वहः |
परिमेयस्मिताञ्छाच्छस्वहाराम्बरपल्लवः || २० ||

रघूद्वहः प्रणनामेत्युत्तरेणान्वयः | अम्बरमेव पल्लवोऽम्बरपल्लवः 
परिमेयौ स्मितमिवाच्छादच्छौ स्वीयौ हाराम्बरपल्लवौ यस्य यः || २० ||

प्रणनाम चलच्चारुचूडामणिमरीचिना |
शिरसा वसुधाकम्पलोलदेवाचलश्रिया || २१ ||

चूडामणिः शिरोरत्नम् | देवाचलः सुमेरुः || २१ ||

एवं मुनीन्द्रे ब्रुवति पितुः पादाभिवन्दनम् |
कर्तुमभ्याजगामाथ रामः कमललोचनह् || २२ ||

एवं सर्गादिश्लोकसप्तकोक्तप्रकारेण मुनीन्द्रे विश्वामित्रे ब्रुवति सति अथ 
रामः पितुः पादाभिवन्दनं कर्तुमभ्याजगामेति संबन्धः || २२ ||

प्रथमं पितरं पश्चान्मुनी मान्यैकमानितौ |
ततो विप्रांस्ततो बन्धूंस्ततो गुरुगणान्सुहृत् || २३ ||

मुनी वसिष्ठविश्वामित्रौ | मान्यैरपि मुख्यतया मानितौ | सुहृत् 
शोभनहृदयो रामः || २३ ||

जग्राह च ततो दृष्ट्या मनाङ्मूर्ध्ना तथा गिरा |
राजलोकेन विहितां तां प्रणामपरम्पराम् || २४ ||

मनाङ्नम्रेण मूर्ध्नेति तदुचितेषु विनयसूचनाय || २४ ||

विहिताशीर्मुनिभ्यां तु रामः सुसममानसः |
आससाद पितुः पुण्यं समीपं सुरसुन्दरः || २५ ||

सुसममानसः आशीरर्थलाभालाभयोः || २५ ||

पादाभिवन्दनपरं तमथासौ महीपतिः |
शिरस्यभ्यालिलिङ्गाशु चुचुम्ब च पुनःपुनः || २६ ||

शिरसि आघ्रायेति शेषः | अभ्यालिलिङ्ग अभिमुखमालिङ्गितवान् || २६ ||

शत्रुघ्नं लक्ष्मणं चैव तथैव परवीरहा |
आलिलिङ्ग घनस्नेहो राजहंसोऽम्बुजे यथा || २७ ||

यथा रामं तथैव | राजहंसोऽम्बुजे यथेति चुम्बने दृष्टान्तः || २७ ||

उत्सङ्गे पुत्र तिष्ठेति वदत्यथ महीपतौ |
भूमौ परिजनास्तीर्णे सोंऽशुकेऽथ न्यविक्षत || २८ ||

उत्सङ्गे अङ्के | अंशुके वस्त्रे | न्यविक्षत उपाविशत् || २८ ||

राजोवाच |

पुत्र प्राप्तविवेकस्त्वं कल्याणानां च भाजनम् |
जडवज्जीर्णया बुद्ध्या खेदायात्मा न दीयताम् || २९ ||

जडवदविवेकिवत् | जीर्णया शिथिलया | खेदाय दैन्याय | आत्मा जीवः || २९ ||

वृद्धविप्रगुरुप्रोक्तं त्वादृशेनानुतिष्ठता |
पदमासाद्यते पुण्यं न मोहमनुधावता || ३० ||

वृद्धैः पित्रादिभिः | गुरुभिराचार्यैः | प्रजापालनधर्मसाधनत्वात्##-

तावदेवाऽऽपदो दूरे तिष्ठन्ति परिपेलवाः |
यावदेव न मोहस्य प्रसरः पुत्र दीयते || ३१ ||

असन्निहिता दूरे तिष्ठन्ति नोपसर्पन्ति | सन्निहितास्तु परिपेलवाः सर्वतो 
लधीयस्यस्तिष्ठन्ति न कार्यक्षमा इत्यर्थः | मोहस्य प्रसरे तु तद्विपरीता 
भवन्तीत्यर्थः || ३१ ||

श्रीवसिष्ठ उवाच |

राजपुत्र महाबाहो शूरस्त्वं विजितास्त्वया |
दुरुच्छेदा दुरारम्भा अप्यमी विषयारयः || ३२ ||

त्वमेव शूरो यतस्त्वया विषयारयो विजिताः | प्रसिद्धा अरयो दुरुच्छेदा एव न ते 
स्वेन दुःखेनारभ्यन्ते | विषयारयस्तु स्वेनैव संपादिता सुःखान्तरपर##-

किमतज्ज्ञ इवाज्ञानां योग्ये व्यामोहसागरे |
विनिमज्जसि कल्लोलबहुले जाड्यशालिनि || ३३ ||

एवंभूतोऽपि त्वमज्ञानां योग्ये व्यामोहसागरे अतज्ज्ञ इवानात्मज्ञ इव किं 
निमज्जसि | कल्लोला बृहत्तरङ्गा विक्षेपकाः | जाड्यं मौढ्यमावरणम् || ३३ 
||

विश्वामित्र उवाच |

चलन्निलोत्पलव्यूहसमलोचनलोलताम् |
ब्रूहि चेतःकृतां त्यक्त्वा हेतुना केन मुह्यसि || ३४ ||

चलता नीलोत्पलसमूहेन समां लोचनयोर्लोलतां चञ्चलताम् | चेतो व्यग्रचित्तं 
तेन कृताम् | केन हेतुना विमुह्यसि भ्राम्यसि | तव भ्रान्तिहेतुः क इत्यर्थः || ३४ 
||

किंनिष्ठाः के च ते केन कियन्तः कारणेन ते |
आधयः प्रविलुम्पन्ति मनो गेहमिवाखवः || ३५ ||

आधयो मानसव्यथा मनः परिलुम्पन्ति विषादयन्ति | कस्मिन्निष्ठा 
समाप्तिर्येषां ते | कस्मिन्कामे संपन्ने शामन्तीत्यर्थः | अथवा किमाश्रिताः 
के चेति तत्स्वरूपप्रश्नः | केनेति तन्निमित्तप्रश्नः | कियन्त इति तद्विभागप्रश्नः 
| कारणेनेति केनेत्यनेन संबध्यते | गेहं गृहं आखनन्तीत्याखवो 
मूषकाः || ३५ ||

मन्ये नानुचितानां त्वमाधीनां पदमुत्तमम् |
आपत्सु चाऽप्रयोज्यं ते निहीना अपि चाधयः || ३६ ||

नन्वाधिहेत्वादयो जगति प्रसिद्धा एव ते कुतः पृच्छ्यन्ते तत्राह - मन्य 
इति | सत्यं प्रसिद्धाः त्वं तु तेषामनुचितानामुत्तममुचितं पदं स्थानं न 
भवसि | आपन्नो दरिद्रो वा तत्पदं स्यात् | ते तव च आपत्सु अप्रयोज्यं प्रतीकार्यं 
नास्ति | पितृप्रभावेणैव सर्वापदां निरस्तत्वात् | अपिच ते आधयो निहीनाः स्वत 
एव निरस्ताः | सर्वसौभाग्यसंपन्नतया पूर्णत्वादिति भावः || ३६ ||

यथाभिमतमाशु त्वं ब्रूहि प्राप्स्यसि चानघ |
सर्वमेव पुनर्येन भेत्स्यन्ते त्वां तु नाधयः || ३७ ||

अभिमतमनतिक्रम्य यथाभिमतम् | अभिमतार्थमप्रच्छाद्येत्यर्थः | 
अनघेति हेतुगर्भम् | सर्वमेवाभिमतं प्रप्स्यसीति संबन्धः | 
येनाभिमतलाभेन पुनराधयस्त्वां न भेत्सन्ते || ३७ ||

इत्युक्तमस्य सुमते रघुवंशकेतु-
राकर्ण्य वाक्यमुचितार्थविलासगर्भम् |
तत्याज खेदमभिगर्जति वारिवाहे 
बर्ही यथा त्वनुमिताभिमतार्थसिद्धिः || ३८ ||

सुमतेर्विश्वामित्रस्य इति उक्तमुचितानां स्वाभिलाषानुरूपाणामर्थानां 
विलासः प्रकाशो गर्भे तात्पर्ये यस्य तथाविधं वाक्यं निशम्य 
रघुवंशकेतुः श्रीमः अनुमिताभिमतार्थसिद्धिः सन् खेदं तत्याजेति 
संबन्धः | वारिवाहे मेघे | बहीं मयूरः || ३८ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
राघवसमाश्वासनं नामैकादशः सर्गः || ११ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
राघवसमाश्वासनं नामैकादशः सर्गः || ११ ||

द्वादशः सर्गः १२

वाल्मीकिरुवाच |

इति पृष्टो मुनीन्द्रेण समाश्वस्य च राघवः |
उवाच वचनं चारु परिपूर्णार्थमन्थरम् || १ ||

भोगानां दुःखस्वरूपत्वं विषयादेरसत्यता |
संपदामप्यनर्थत्वमित्याद्यत्रोपवर्ण्यते ||

समाश्वस्य सम्यगाश्वास. म्प्राप्य | परुपूर्णार्थगौरवादिव मन्थरं 
मन्दप्रवृत्तमतएव चारु || १ ||

श्रीराम उवाच |

भगवन्भवता पृष्टो यथावदधुनाऽखिलम् |
कथयाम्यहमज्ञोऽपि को लङ्घयति सद्वचः || २ ||

को लङ्घयतीति | तथा च भवदाज्ञापरिपालनाय वदामि नतु घाष्ट्येंनेति 
भावः || २ ||

अहं तावदयं जातो निजेऽस्मिन्पितृसद्मनि |
क्रेमण वृद्धिं संप्राप्तः प्राप्तविद्यश्च संस्थितः || ३ ||

इत्थं विनयोक्त्या मुनिं वशिकृत्य स्ववृत्तानुवादव्याजेन 
धर्मानुष्ठान-जन्यचित्तशुद्ध्या विवेकवैराग्याभ्यां विचारोदयं 
स्वस्य दर्शयति - अहं तावदित्यादिचतुर्भिः || ३ ||

ततः सदाचारपरो भूत्वाहं मुनिनायक |
विहृतस्तीर्थयात्रार्थमुर्वीमम्बुधिमेखलाम् || ४ ||

विहृतः संचरितवान् | गत्यर्थत्वात्कर्तरि क्तः || ४ ||

एतावताथ कालेन संसारास्थामिमां हरन् |
समुद्भूतो मनसि मे विचारः सोऽयमीदृशः || ५ ||

ईदृशो वक्ष्यमाणलक्षणः || ५ ||

विवेकेन परीतात्मा तेनाहं तदनु स्वयम् |
भोगनीरसया बुद्ध्या प्रविचारितवानिदम् || ६ ||

भोगेषु रसो रागस्तच्छून्यया || ६ ||

किंनामेदं बत सुखं येयं संसारसंततिः |
जायते मृतये लोको म्रियते जननाय च || ७ ||

किंनाम सुखम् | न किंचिदित्यर्थः | संततिर्विस्तारः | असुखत्वमेवोप##-
वचनादिति भावः || ७ ||

अस्थिराः सर्व एवेमे सचराचरचेष्टिताः |
आपदां पतयः पापा भावा विभवभूमयः || ८ ||

नन्वस्तु तथा तथाप्यन्तराले विभवभूमिषु सुखमनुभूयत एवेति तत्राह ##-
दैवोपपन्नसाधनायत्तेत्युभयविधा [साधनोपपन्नेत्युभय] 
भोगप्रवृत्तिस्तल्लक्षणचेष्टितसहिता अपि विभवभूमयो 
वैभवसमयमात्रस्थितिका भावा विषयाः स्रक्चन्दनान्नपानादयो न 
सुखदाः यतोऽस्थिराः | अलाभवियोगकालयोर्दुःखदा इत्यर्थः | 
तवाप्युंपभोगकाले तेभ्यः सुखमाशङ्क्याह - आपदां पतय इति | 
पतयः स्वामिनः | श्रेष्ठा इति यावत् | रागादिदोषोपजननेन 
परमापत्प्रापकत्वात्तद्रूपा एवेत्यर्थः | अनिषिद्धा एवं निषिद्धास्तु पापा अपि 
पापजकत्वात् | तथाच विषसंपृक्तान्नसदृश-त्वान्न तद्भोगे सुखमिति 
नास्ति संसारे सुखमिति सिद्धमिति भावः || ८ ||

अयःशलाकासदृशाः परस्परमसङ्गिनः |
श्लिष्यन्ते केवलं भावा मनःकल्पनया स्वया || ९ ||

यदि न ते सुखदास्तर्हि कथं सुखकारकत्वेन परस्परं संबध्यन्ते तत्राह 
- अय इति | सर्वेऽपि भावाः स्वतो लोहशलाकाः सूच्यादय इव 
परस्परमसङ्गिनः संबन्धशुन्या एव परंतु अनया ममेदं 
भोगसाधनमनेनेत्थमिदं करिष्यामीत्यादिमनःकल्पनया केवलं 
क्रियाकारकादिभावेन श्लिष्यन्ते संबन्ध्यन्ते | तथैवान्वयव्यतिरेक##-

मनः समायत्तमिदं जगदाभोगि दृश्यते |
मनश्चासदिवाभाति केन [केन स्मः] स्म परिमोहिताः || १० ||

न केवलं भावानां संबन्धमात्रं मनोधीनं किंतु जन्मस्थिति##-
तर्हि मन एव सुखसाधनमस्तु नेत्याह - मन इति | असच्छुन्यमिव विवेके 
आभाति | तथाच न ततोऽपि सुखसिद्धिरिति व्यमेतावन्तं कालं केन सुखं स्यादिति 
मोहिताः स्मः || १० ||

असतैव वयं कष्टं विकृष्टा मूढबुद्धयः |
मृगतृष्णाम्भसा दूरे वने मुग्धमृगा इव || ११ ||

अतः परिशेषाद्भ्रान्तिरेवेयमिति दर्शयति - असतैवेति | संसारे 
सौखतत्साध-नयोरसत्वादेवेत्यर्थः | कष्टं यथा स्यात्तथा विकृष्टा 
आकृष्टाः | दार्ष्टान्तिके मृगतृष्णाम्भःसदृश्या सुखाशयेति गम्यते 
| मुग्धमृगा मूढहरिणाः || ११ ||

न केनचिच्च विक्रीता विक्रीता इव संस्थिताः |
बत मूढा वयं सर्वे जानानां अपि शाम्बरम् || १२ ||

संस्थिताः [पारवश्यादित्यर्थः] परवशा इत्यर्थः | जाअनाना 
अभिज्ञंमन्या अपि वयं मूढा एव | शाम्बरं शम्बरसंबन्धि | 
मायेयमिति भावः || १२ ||

किमेतेषु प्रपञ्चेषु भोगा नाम सुदुर्भगाः |
मुधैव हि वयं मोहात्संस्थिता बद्धभावनाः || १३ ||

भोगा विषयसुखलवाः किंनाम | दृष्टनष्टस्वभावत्वाद्दुरन्तदुःख##-
व्यर्थमेव बद्धा इति भावना भ्रान्तिर्येषां ते तथाभूताः संस्थिताः || १३ ||

आ ज्ञातं बहुकालेन व्यर्थमेव वयं वने |
मोहे निपतिता मुग्धाः श्वभ्रे मुग्धा मृगा इव || १४ ||

आ इति स्मरणाभिलापे | बहुकालेन ज्ञातम् | किं तदाह - व्यर्थमेव मोहे 
निपतिता इति | वने श्वभ्रे वनान्तर्गतगर्ते || १४ ||

किं मे राज्येन किं भिगैः कोऽहं किमिदमागतम् |
यन्मिथ्यैवास्तु तन्मिथ्या कस्य नाम किमागतम् || १५ ||

कोऽहम् इदं दृश्यजातं किंस्वरूपम् किमर्थं चागतम् राज्येन च मे किम् 
भोगैश्च किम् किमिदं सर्वं मिथ्यैवोत किंचित्सत्यमपि | तत्र किं दृष्टिः 
सत्योत [सत्योत असत्या] दृश्यम् | तर यन्मिथ्यैअ तदेव मिथ्यास्तु नतु 
वैपरीत्यम् | तस्य मित्यात्वे कस्य किमागतम् | न कापि क्षतिरिति भावः || १५ ||

एवं विमृशतो ब्रह्मन्सर्वेष्वेव ततो मम |
भावेष्वरतिरायाता पथिकस्य मरुष्विव || १६ ||

एवं किंनामेदमित्यादिनवश्लोकोक्तप्रकारेण विमृशतो विचारयतः | 
अरतिर्वैरस्यम् | मरुषु निर्जलभूमिषु || १६ ||

तदेतद्भगवन्ब्रूहि किमिदं परिणश्यति |
किमिदं जायते भूयः किमिदं परिवर्धते || १७ ||

एवं स्वस्य विचारोत्पत्तिप्रकारमुपवर्ण्य प्रष्टव्यांश. म्दर्शयति - 
तदेतदित्यादिपञ्चभिः | तत्तस्माद्विमर्शे असारत्वात्तत्रादौ विनाशोत्पत्ति##-
मिमिदमित्यादिना | इदं सत्यतया सर्वानुभवप्रमाणसिद्धं दृश्यं 
परिणश्यति सर्वात्मना असदिवापद्यते तत्किं सतोऽसत्त्वविरोधात् यद्यसदेवेति 
कश्चिद्ब्रूयात्तर्हि भूयो जायते सत्त्वमापद्यते तदिदं किं 
सत्त्वासत्त्वबहिर्भूतान्वृद्ध्यादि-विकारांश्चेदं भजते तदपि यदि 
पूर्वावस्थं नश्यत्यवस्थान्तर-वच्चोत्पद्यते तर्हि प्रत्यभिज्ञाविरोधो 
वृद्ध्यादिव्यवहारानुपपत्तिश्च | यदि पूर्वावस्थं न नश्यति तर्हि 
युगपदुभयावस्थत्वप्रसङ्गः अवस्थान्तर##-
भिद्येरंस्तर्हि तासामभावत्वम् अभेदे च [अवस्थायिनि अवस्था चेति अनयोः 
पर्यायवृत्तिता स्यात्] स्थायिन्यवस्थावति पर्यायवृत्ति##-
प्रश्नत्रयस्योत्तरार्थमुत्पत्तिस्थित्युपशमप्रक-रणानि | अथवा इदं 
शरीरं किं नश्यति | पुनः किं जायते किं वर्धते | न कश्चिदस्य 
जन्मादिनार्थ इत्यर्थः || १७ ||

जरामरणमापच्च जननं संपदस्तथा |
आविर्भावतिरोभावैर्विवर्धन्ते [विवर्धन्ति] पुनः पुनः || १८ ||

अर्थो नास्तीत्येतावदेव न प्रत्युतानर्थपरम्पराप्यस्तीत्याह - जरेति | 
संपदामप्यनर्थहेतुत्वादनर्थेषु गणनम् || १८ ||

भोगैस्तैरेव तैरेव तुच्छैर्वयममी किल |
पश्य जर्जरतां नीता वातैरिव गिरिद्रुमाः || १९ ||

ननु भोगहेतुत्वाद्देहस्यार्थो.प्यस्तीत्याशङ्क्याह - भोगैरिति | तैरेव 
तैरेवेति तेषामपूर्वत्वाभावात्पिष्टपेषणवद्वैरस्यद्योतनाय | अमी 
भोगलम्पटाः | जर्जरतां शैथिल्यम् | तथाच भोगानामप्यनर्थत्वमेवेति 
भावः || १९ ||

अचेतना इव जनाः पवनैः प्राणनामभिः |
ध्वनन्तः संस्थिता व्यर्थं यथा कीचकवेणवः || २० ||

प्रज्ञावतामप्यात्यन्तिकदुःखोपशमनोपायासंपादने वृथैव सा 
प्रज्ञेत्यचेतनप्रायास्त इत्यभिप्रेत्याह - अचेतना इति | व्यर्थं 
पुरुषार्थोपयोगं विना | वेणवः कीचकास्ते स्युर्ये स्वनन्त्यनिलोद्धताः || २० ||

शाम्यतीदं कथं दुःखमिति तप्तोऽस्मि चिन्तया |
जरद्द्रुम इवोग्रेण कोटरस्थेन वह्निना || २१ ||

हेतुना केन मुह्यसीति प्रश्नस्योत्तरमाह - शाम्यतीति || २१ ||

संसारदुःखपाषाणनीरन्ध्रहृदयोऽप्यहम् |
निजलोकभयादेव गलद्बाष्पं न रोदिमि || २२ ||

संसारदुःखैः पाषाण इव नीरन्ध्रं निश्छिद्रं निबिडपूरितं हृदयं 
यस्येत्यर्थः | निजलोकाः स्वजनास्तेऽपि मदर्थं [मारोदिषुरिति] रुद्युरिति 
भयादेव || २२ ||

शून्या मन्मुखवृत्तीस्ताः शुष्करोदननीरसाः |
विवेक एव हृत्संस्थो ममैकान्तेषु पश्यति || २३ ||

शुष्केणानश्रुणा रोदनेन नीरसाः प्रीतिशून्या अतएव स्वहेतुहर्षादि##-
कृत्रिमस्मिताभिलापादिवृत्तिर्मम विवेक एव पश्यतीत्यर्थः || २३ ||

भृशं मुह्यामि संस्मृत्य भावाभावमयीं स्थितिम् |
दारिद्र्येणेव सुभगो दूरे संसारचेष्टया || २४ ||

भावानां प्रियतमविषयाणामभावो विनाशस्तत्प्रचुराम् | अथवा भावः 
सर्वदुःखोपशमनोपलक्षितपरमानन्दभावस्तदभावोऽज्ञानं 
तद्विकारभूतां स्थितिं संस्मृत्य विचार्य संसारचेष्टया भृशं 
मुह्यामि | सुभगो धनादिसंपन्नो दूरे अर्थात्सौभाग्यात्परतो दैवात्प्राप्तेन 
दारिद्र्येण पूर्वदशां संस्मृत्य यथा मुह्यति तद्वत् || २४ ||

मोहयन्ति मनोवृत्तिं खण्डयन्ति गुणावलिम् |
दुःखजालं प्रयच्छन्ति विप्रलम्भपराः श्रियः || २५ ||

ननु श्रीभिरेव त्वदभिमतोऽर्थः सेत्स्यति श्रीमतां किं नु दुर्लभम् इति 
प्रवादात्तत्राह - मोहयन्तीति | विप्रलम्भो वञ्चनम् || २५ ||

चिन्तानिचयचक्राणि नानन्दाय धनानि मे |
संप्रसूतकलत्राणि गृहाण्युग्रापदामिव || २६ ||

तदेव प्रपञ्चयति - चिन्तेति | धनिनश्चिन्ताधाराभिस्तिलशः खण्डनेन 
निचयाय राशीकरणाय प्रवृत्तानि चक्राणि | उग्रापदां दारिद्र्यशत्रु##-

विविधदोषदशापरिचिन्तनैर्विततभङ्गुरकारणकल्पितैः |
मम न निर्वृतिमेति मनो मुने निगडितस्य यथा वनदन्तिनः || २७ ||

देहादिभावानां संततसंभावितभङ्गुरत्वहेतुसमर्थितैर्विविधानां 
दृष्टादृष्टदोषाणां दुर्दशानां च परिचिन्तनैर्हेतुभिर्मम मनो 
नोर्वृतिं सुखं नैति | दन्तिपक्षे 
विस्ताररहितगर्तपिधानभङ्गुरकाष्ठादि-दुर्दशानां च 
परिचिन्तनैरित्यर्थः || २७ ||

खलाः कालेकाले निशि निशितमोहैकमिहिका-
गतालोके लोके विषयशतचौराः सुचतुराः |
प्रवृताः प्रोद्युक्ता दिशिदिशि विवेकैकहरणे 
रणे शक्तास्तेषां क इव विदुषः प्रोज्झ्य सुभटाः || २८ ||

अज्ञानलक्षणायां निशि लोके जने मोहोऽविचारस्तल्लक्षणाभिर्मिहिकाभिस्तु##-
सुचतुरा विषयशतचौराः कालेकाले सर्वदा दिशिदिशि सर्वदिक्षु विवेकलक्षण##-
वर्तन्त इति शेषः | रणे युद्धे तेषां वधाय विदुषः प्रोज्झ्य 
तत्त्वज्ञानविहायान्ये के सुभटाः शक्ताः | न केऽपीत्यर्थः | 
इवकारस्तत्सदृशानामपि दौर्लभ्यद्योतनार्थः | विना तमोनाशं 
तद्वधासंभवादिति भावः || २८ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
प्रथमपरितापो नाम द्वादशः सर्गः || १२ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
प्रथमपरितापो नाम द्वादशः सर्गः || १२ ||

त्रयोदशः सर्गः १३

श्रीराम उवाच |

इयमस्मिन्स्थितोदारा संसारे परिकल्पिता |
श्रीर्मुने परिमोहाय सापि नूनं कदर्थदा || १ ||

या प्रिया सर्वमूढानां या भोगानर्थदा सदा |
दोषैर्बहुविधैः सा श्रीरासर्गान्तं विनिन्द्यते ||

इत्थं विषयाणामसारानर्थतां प्रतिपाद्य विषयसंपादनमूलश्रियोऽपि 
तथाविधतां प्रतिपादयितुमुपक्रमते - इयमित्यादिना | अस्मिन्संसारे स्थिता 
अनपगता सती बहुतरसुखहेतुत्वादुदारा उत्कृष्टेति परिकल्पिता | मूढजनैरिति 
शेषः | वस्तुतस्तु सापि परिमोहायैव नूनम् | यतो वधबन्धनरकादिक##-
परिमोहायाप्राप्ता वियुक्ता वा कदर्थदेति वा कुत्सितानर्थान् धनानि ददाति न 
विवेकमिति वा कदर्थदा || १ ||

उल्लासबहुलानन्तकल्लोलानलमाकुलान् |
जडान्प्रवहति स्फारान्प्रावृषीव तरङ्गिणी || २ ||

उल्लासैरुत्साहैर्बहुला अनन्ताः कल्लोला मनोरथपरम्परा येषां तान् 
स्फारान्बहून् जडान्मूर्खान् प्रवहति पारवश्यमापाद्याकर्षति | 
तरङ्गिणीपक्षे ऊर्ध्वं लासो नाट्यं तेन बहुलानुपचिताननन्तान्##-

चिन्तादुहितरो बह्व्यो भूरिदुर्ललितैधिताः |
चञ्चलाः प्रभवन्त्यस्यास्तरङ्गाः सरितो यथा || ३ ||

अस्याः श्रियश्चिन्तालक्षणा दुहितरः पुत्र्यः प्रभवन्ति | 
दुर्ललितैर्दुष्टचेष्टितैरेधिता वर्धिताः || ३ ||

एषा हि पदमेकत्र न निबध्नाति दुर्भगा |
दग्धेवानियताचारमितश्चेतश्च धावति || ४ ||

यथा काचिद्दुर्भगा मोहाद्वह्निं पदा आस्कन्द्य दग्धा सती एकत्र पदं न 
निबध्नाति पादं न स्थापयति किंत्वनियतचेष्टं यथा स्यात्तथा इतश्चेतश्च 
धावति तथा श्रीरपि पदं स्थानं अनियताचारं शास्त्र##-

जनयन्ती परं दाहं [परिक्षीणाङ्गका सती] 
परामृष्टाङ्गिका सती |
विनाशमेव धत्तेऽन्तर्दीपलेखेव कज्जलम् || ५ ||

व्ययापहारादिना परामृष्टैकदेशा परं दाहं जनयन्ती श्रीमत इत्यर्थः 
| अन्तः मध्ये | अकाण्ड एवेत्यर्थः | विनाशं स्वस्याः स्वोपभोक्तुर्वा | 
दीपलेखापक्षे परामृष्टाङ्गिका स्पृष्टावयवा | विनाशस्य 
तमोनिष्ठत्वद्योतनाय कज्जलदृष्टान्तः || ५ ||

गुणागुणविचारेण विनैव किल पार्श्वगम् |
राजप्रकृतिवन्मूढा दुरारूढाऽवलम्बते || ६ ||

दुरारुढा दुःखेन संपादितापि न गुणवतां धार्मिकाणामेवोप##-
[सकामपुण्यवशाद्यं कचित्] कंचित्संनिहितमवलम्बते | यथा 
राज्ञां प्रकृतिः स्वभावः | बहुधा मूढा राजानो न 
धार्मिकैर्गुणवद्भिः सह स्निह्यन्ति किंतु येनकेनचित्संनिहितेन सहेति 
प्रसिद्धम् || ६ ||

कर्मणा [तेनैव] तेनतेनैषा विस्तारमनुगच्छति |
दोषाशीविषवेगस्य यत्क्षीरं विस्तरायते || ७ ||

यस्य कर्मणः क्षीरं फलं 
धनराज्यलाभादिलोभहिंसानृतादिदोषसर्प-वेगानां विस्ताराय भवति 
तेनतेनैव युद्धद्यूतवाणिज्यादिकर्मणैषा श्रीर्विस्तारमधिगच्छति न 
यागदानादिना | प्रत्युत तेषां व्ययहेतुत्वादित्यर्थः || ७ ||

तावच्छीतमृदुस्पर्शाः परे स्वे च जने [जनः] जनाः |
वात्ययेव हिमं यावच्छ्रिया न परुषीकृताः [परुषीकृतः] || ८ 
||

शीतमृदुस्पर्शपदेन दयादाक्षिण्यस्नेहाद्युपलक्ष्यते | वातसमूहो वात्या | 
परुषीकृता [कृतः इत्युभयत्रैकवचनं क्वचित्] दुःसहीकृताः || ८ 
||

प्राज्ञाः शूराः कृतज्ञाश्च पेशला मृदवश्च ये |
पांसुमुष्ट्येव मणयः श्रिया ते मलिनीकृताः || ९ ||

तदेव स्पष्टयति - प्राज्ञा इति | स्पष्टम् || ९ ||

न श्रीः सुखाय भगवन्दुःखायैव हि वर्धते |
गुप्ता विनाशनं धत्ते मृतिं विषलता यथा || १० ||

गुप्ता रक्षिता विनाशनं विनाशसाधनं धत्ते संपादयति | मृतिं 
मरणम् || १० ||

श्रीमानजननिन्द्यश्च शूरश्चाप्यविकत्थनः |
समदृष्टिः प्रभुश्चैव दुर्लभाः पुरुषास्त्रयः || ११ ||

ननु श्रीमन्तोऽपि धार्मिका यशस्विनश्च केचिद्दृश्यन्ते तत्राह - 
श्रीमानिति | स्पष्टम् || ११ ||

एषा हि विषमा दुःखभोगिनां गहना गुहा |
घनमोहगजेन्द्राणां विन्ध्यशैलमहातटी || १२ ||

सुःखलक्षणानां भोगिनां सर्पाणाम् || १२ ||

सत्कार्यपद्मरजनी दुःखकैरवचन्द्रिका [कैरवं 
शुभ्रकमलम्] |
सुदृष्टिदीपिकावात्या कल्लोलौघतरङ्गिणी || १३ ||

सत्कार्याणि पुण्यकर्माणि तल्लक्षणपद्मानां रजनी रात्रिः | 
संकोचहेतुरित्यर्थः | एवं दुःखकैरवाणां चन्द्रिका विकासहेतुः | 
सुदृष्टिर्दयादृष्टिः परमार्थदृष्टिर्वा तद्रूपदीपिकाया वात्या 
वातसमूहः | कल्लोलौघयुक्ता तरङ्गिणीव | अस्या अपि दीपप्रशमन##-

संभ्रमाभ्रादिपदवी विषादविषवर्धिनी |
केदारिका विकल्पानां खेदायभयभोगिनी || १४ ||

संभ्रमो भयं भ्रान्तिश्च तद्रूपाणामभ्राणामादिपदवी प्रथममार्गः 
पुरोवातादिः | केदारिका क्षेत्रभक्तिर्विकल्पसस्यानाम् | खेदः आयो लाभो यस्य 
तथाविधस्य भयस्य जनने भोगिनी सर्पिणी भयभागवती | खेदायेति 
पृथक्पदं वा || १४ ||

हिमं वैराग्यवल्लिनां विकारोलूकयामिनी |
राहुदंष्ट्रा विवेकेन्दोः सौजन्याम्भोजचन्द्रिका || १५ ||

विकाराश्चित्तविकाराः कामादयः || १५ ||

इन्द्रायुधवदालोलनानारागमनोहरा |
लोला तडिदिवोत्पन्नध्वंसिनी च जडाश्रया || १६ ||

इन्द्रायुधं शक्रधनुस्तद्वत् | चन्द्रायुधमिति पाठेऽप्यर्धचन्द्रवद्व##-
मूर्खाः | त एव प्रायः श्रीमन्तो दृश्यते || १६ ||

चापलावजितारण्यनकुली नकुलीनजा |
विप्रलम्भनतात्पर्यजितोग्रमृगतृष्णिका || १७ ||

चापलेनावमत्य जिता अरण्यनकुल्यो यया | नकुलीनजा दौष्कुलेया | नशब्दोऽयं 
नतु नञ् | विप्रलम्भनतात्पर्यं प्रतारणानुकूल्यम् | मृगतृष्णाया उग्रता 
ग्रीष्मे प्रसिद्धा || १७ ||

लहरीवैकरूपेण पदं क्षणमकूर्वती |
चला दीपशिखेवातिदुर्ज्ञेयगतिगोचरा || १८ ||

एकरूपेण क्षणमपि पदं स्थानकार्यमवस्थानमकुर्वती | सदा 
क्षयवृद्धिस्वभावत्वात् | दुर्ज्ञेया गतिरतर्कितदुर्दशा गोचरो यस्याः || १८ ||

सिंहीव विग्रहव्यग्रकरीन्द्रकुलपोथिनी [पातिनी] |
खड्गधारेव शिशिरा तीक्ष्णतीक्ष्णाशयाश्रया || १९ ||

विग्रव्यग्रा युद्धोत्सुकजनास्त एव करीन्द्राः | स्वयं च तीक्ष्णा 
तीक्ष्णाशयान्क्रूरहृदयानाश्रयते च | कर्मधारये पूर्वतीक्ष्णापदस्य 
पुंवद्भावः || १९ ||

नानयापहृतार्थिन्या दुराधिपरिलीनया |
पश्याम्यभव्यया लक्ष्म्या किंचिद्दुःखादृते [दृते यथा] 
सुखम् || २० ||

अपहृतैः परस्वैरर्थवत्या अपहृतान्वा मृत्युना अर्थयते वाञ्छति 
तच्छीलया | दुराधयः परिलीनाः प्रच्छन्नाश्चोरवद्यस्याम् | आहिता##-

दूरेणोत्सारिताऽलक्ष्म्या पुनरेव तमादरात् |
अहो बताश्लिष्यतीव निर्लज्जा दुर्जना सदा || २१ ||

तमिति परामर्शाद्यस्येति लभ्यते | तथाच यस्य पुरुषस्य अलक्ष्म्या सपत्न्येव 
स्वयं दूरेणोत्सारिता तमेव चिरं सपत्न्योपभुक्तं पुनरादरादाश्लिष्य##-

मनोरमा कर्षति चित्तवृत्तिं कदर्थसाध्या क्षणभङ्गुरा च |
व्यालावलीगात्रविवृत्तदेहा श्वभ्रोत्थिता पुष्पलतेव लक्ष्मीः || २२ ||

कुत्सितोऽर्थः पतनमरणादिर्यस्मादिति कदर्थः साहसं तेन साध्या लभ्या | 
व्यालावलीगात्रैर्विवृत्तदेहा वेष्टितशरीरा | श्वभ्रे जीर्णकूपादिगर्ते || २२ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
लक्ष्मीनिराकरणं नाम त्रयोदशः सर्गः || १३ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
लक्ष्मीनिराकरणं नाम त्रयोदशः सर्गः || १३ ||

चतुर्दशः सर्गः १४

श्रीराम उवाच |

आयुः पल्लवकोणाग्रलम्बाम्बुकणभङ्गुरम् |
उन्मत्तमिव संत्यज्य यात्यकाण्डे शरीरकम् || १ ||

व्याधिरोगजराग्रस्तं कामादिकलुषीकृतम् |
जीवितं यौवनं चायुरिह मूर्खस्य निन्द्यते ||

श्रीरिवायुरपि न सुखायेत्याह - आयुरित्यादिना | पल्लवस्य कोणः 
प्रान्तभागस्तस्याप्यग्रे लम्बमानोऽम्बुकणो हिमजलबिन्दुरिव 
भङ्गुरमस्थिरम् | उन्मत्तमिति प्रथमान्तमायुरुपमानं द्वितीयान्तं 
शरीरोपमानं वा | अकाण्डेऽनवसरे | कुत्सायामनुकम्पायां च कन् || १ ||

विषयाशीविषासङ्गपरिजर्जरचेतसाम् |
अप्रौढात्मविवेकानामायुरायासकारणम् || २ ||

विषयलक्षणैः सर्पैरासङ्गेन सर्वतः शिथिलितचित्तानाम् | न विद्यते प्रौढ 
आत्मनि विवेको येषां पुरुषाणाम् || २ ||

ये तु विज्ञातविज्ञेया विश्रान्ता वितते पदे |
भावाभावसमाश्वासमायुस्तेषां सुखायते || ३ ||

किं ब्रह्मविदामप्येवं नेत्याह - ये त्विति | वितते पदे अपरिच्छिन्ने वस्तुनि | 
भावाभावयोर्लाभालाभयोः सम आश्वासश्चित्तसमाधानं यस्य तत् || ३ ||

वयं परिमिताकारपरिनिष्ठितनिश्चयाः |
संसाराभ्रतडित्पुञ्जे मुने नायुषि निर्वृताः || ४ ||

परिमिताकारे देहादौ परिनिष्ठित एतावदेवात्मरूपमिति सिद्धो निश्चयो येषाम् | 
निर्वृताः सुखिताः || ४ ||

युज्यते वेष्टनं वायोराकाशस्य च खण्डनम् |
ग्रथनं च गरङ्गाणामास्था [मास्थायुषि न युज्यते] नायुषि 
युज्यते || ५ ||

आस्था विश्वासः || ५ ||

पेलवं शरदीवाभ्रमस्नेह इव दीपकः |
तरङ्गक इवालोलं गतमेवोपलक्ष्यते || ६ ||

पेलवमल्पम् | अस्नेहो निस्तैलः | आयुरिति विपरिणामेन [व्यवहितं वा] 
व्यवहितेन वा संबध्यते || ६ ||

तरङ्गं प्रतिबिम्बेन्दुं तडित्पुञ्जं नभोम्बुजम् |
ग्रहीतुमास्थां बध्नामि न त्वायुषि हतस्थितौ || ७ ||

हतस्थितौ अस्थिरे || ७ ||

अविश्रान्तमनाः शून्यमायुराततमीहते |
दुःखायैव विमूढोऽन्तर्गर्भमश्वतरी यथा || ८ ||

आत्यन्तिकतृष्णोपरमो मनसो विश्रान्तिः | [न्यं सुखेन व्यर्थं] 
शून्यं व्यर्थमित्यर्थः | आततं विस्तीर्णम् | ईहते इच्छति | 
अश्वाद्गर्दभ्यामुत्पन्ना अश्वतरी | तस्या उदरविदारणेनैव गर्भनिर्गमनं 
प्रसिद्धम् || ८ ||

संसारसंसृतावस्यां फेनोऽस्मिन्सर्गसागरे |
कायवल्ल्याम्भसो ब्रह्मञ्जीवितं मे न रोचते || ९ ||

अस्यां संसारसंसृतौ संसारसंभ्रमणे प्रसिद्धा कायवल्ली देहलता 
सर्गसागरे आम्भसो जलविकारभूतः फेन एव अत्यन्तास्थिरत्वात् | अतोऽस्मिन् जीवितं 
जीवनं मे न रोचत इत्यर्थः || ९ ||

प्राप्यं संप्राप्यते येन भूयो येन न शोच्यते |
पराया निर्वृतेः स्थानं यत्तज्जीवितमुच्यते || १० ||

प्राप्यमवश्यं प्राप्तुं योग्यं परमपुरुषार्थरूपम् | 
निर्वृतेर्जीवन्मुक्तिसुखस्य || १० ||

तरवोऽपि हि जीवन्ति जीवन्ति मृगपक्षिणः |
स जीवति मनो यस्य मननेन न जीवति || ११ ||

मननेन मननफलेन तत्त्वबोधेन वासनाक्षयेण वा न जीवति तुच्छीभवति || 
११ ||

जातास्त एव जगति जन्तवः साधुजीविताः |
ये पुनर्नेह जायन्ते शेषा जरठगर्दभाः || १२ ||

त एव साधुजीविताः प्रशस्यजीवना जाता इति संबन्धः | जरठाश्चिरजीविनोऽपि 
गर्दभवदप्रशस्यजीवनाः | अशुचिदेहात्मबुधेरिति भावः || १२ ||

भारोऽविवेकिनः शास्त्रं भारो ज्ञानं च रागिणः |
अशान्तस्य मनो भारो भारोऽनात्मविदो वपुः || १३ ||

भारो भार इव व्यर्थश्रमहेतुः | ज्ञानं च ज्ञानमपि यत्सर्वश्रम##-

रूपमायुर्मनो बुद्धिरहंकारस्तथेहितम् |
भारो भारधरस्येव सर्वं दुःखाय दुर्धियः || १४ ||

ईहितं चेष्टितम् | भारशब्दार्थं स्वयमेवाह - भारधरस्येवेत्यादिना || 
१४ ||

अविश्रान्तमनापूर्णमापदां परमास्पदम् |
नीडं रोगविहङ्गानामायुरायासनं दृढम् || १५ ||

विश्रान्तिः सर्वश्रमनिवृत्तिः | आपूर्तिः पूर्णकामता | आयासनं 
श्रमसाधनम् || १५ ||

प्रत्यहं खेदमुत्सृज्य शनैरलमनारतम् |
आखुनेव जरच्छ्वभ्रं कालेन विनिहन्यते || १६ ||

प्रत्यहमित्यस्य खेदमुत्सृज्येत्यनेनैव निराकाङ्क्षीकरणादनारतमित्यस्य 
न वैयर्थ्यम् | विनिहन्यते आयुरित्यर्थः || १६ ||

शरीरबिलविश्रान्तैर्विषदाहप्रदायिभिः |
रोगैरापीयते रौद्रैर्व्यालैरिव वनानिलः || १७ ||

विषवद्दाहप्रदानशीलैः | आपीयते आयुरिति शेषः | व्यालैः सर्पैः || १७ ||

प्रस्नुवानैरविच्छेदं तुच्छैरन्तरवासिभिः |
दुःखैरावृश्च्यते [राधृष्यते] क्रूरैर्घुणैरिव 
जरद्द्रुमः || १८ ||

प्रस्नुवानैः क्षरद्भिः पूरक्तमलादि | धुणपक्षे रजांसि | दुःखै 
रोगादिदुःखैः आसमन्ताद्वृश्च्यते च्छिद्यते | आघृष्यत इति 
पाठेऽप्ययमेवार्थः | घुणाः काष्ठकीटकाः || १८ ||

नूनं निगरणायाशु घनगर्धमनारतम् |
आखुर्मार्जारकेणेव मरणेनावलोक्यते || १९ ||

निगरणं ग्रसनम् | घनगर्धं प्रचुराभिलाषं यथा स्यात्तथा || १९ ||

गन्धादिगुणगर्भिण्या शून्ययाऽशक्तिवेश्यया |
अन्नं महाशनेनेव [जरसा] जरया परिजीर्यते || २० ||

जरया वेश्यया अशक्ति क्षीणबलं यथा स्यात्तथा परिजीर्यते आयुः पुरुषो वा | 
तत्र दृष्टान्तः | महाशनेन बह्वाशिनान्नमिवेति || २० ||

दिनैः कतिपयैरेव परिज्ञाय गतादरम् |
दुर्जनः सुजनेनेव यौवनेनावमुच्यते || २१ ||

यौवनस्यादरः पुरुषार्थोपयोजनं तद्द्रहितं परिज्ञाय | गतादरमिति 
क्रियाविशेषणं वा | दुर्जन इति यावन्न परिज्ञायते तावदेव सुजनैराद्रियत इति 
प्रसिद्धम् || २१ ||

विनाशसुहृदा नित्यं जरामरणबन्धुना |
रूपं खिङ्गवरेणेव कृतान्तेनाभिलष्यते || २२ ||

किङ्गवरो विटश्रेष्ठः | रूपं सौन्दर्यमिव | अभिलष्यते आयुः पुरुषो वा || २२ 
||

स्थिरतया सुखभासितया तया सततमुज्झितमुत्तमफल्गु च |
जगति नास्ति तथा गुणवर्जितं मरणभाजनमायुरिदं यथा || २३ ||

तया जीवन्मुक्तप्रसिद्ध्यया सुखभासितया स्थिरतया च सततमुज्झितं 
त्यक्तमुत्तमफल्गु अतितुच्छं गुणवर्जितं च यथेदमायुस्तथा 
जगत्यन्यन्नास्तीति संबन्धः || २३ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे जीवितगर्हा 
नाम चतुर्दशः सर्गः || १४ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे जीवितगर्हा 
नाम चतुर्दशः सर्गः || १४ ||

पञ्चदशः सर्गः १५

श्रीराम उवाच |

मुधैवाभ्युत्थितो मोहान्मुधैव परिवर्धते |
मिथ्यामयेन भीतोऽस्मि दुरहंकारशत्रुणा || १ ||

सर्वानर्थसमारम्भमूलस्तम्भोऽत्र निन्द्यते |
ममताव्रततेर्मूलमहंकारो विशेषतः ||

एवमहंकारस्यापि न सुखहेतुता प्रत्युत सर्वदोषाणामभिमानमूल##-
मोहादज्ञाना-न्निमित्तान्मुधा व्यर्थमेवाहंकारोऽभ्युत्थितो व्यर्थमेव 
च परितो वर्धते न ततः पुरुषार्थोऽस्तीत्यर्थः | तस्योपादानमपि मोह एवेति 
दर्शयति - मिथ्यामयेनेति | आमयेनेति वा च्छेदः | अहंकाराख्येन 
शत्रुणा शातनशीलेन रोगेणेति तदर्थः || १ ||

अहंकारवशादेव दोषकोशकदर्थताम् |
ददाति दीनदीनानां संसारो विविधाकृतिः || २ ||

विविधाः साध्यसाधनफलवृत्तिलक्षणा आकारा यस्य स तथाविधः 
संसारः [कालमारभ्य] अनादिकालादारभ्य 
जन्ममरणनरकाद्यनन्तदुःखपरम्परामनुभूयापि 
पुनःपुनस्तद्धेतून्सुखलवानायाससहस्रैरपि लिप्समानत्वाद्दीनेभ्योऽपि 
दीनानां विषयलंपटानां [दुर्वासनादि] 
रागद्वेषदुर्व्यसनादिदोषलक्षणेषु कोशगृहेषु सद्व्यवहारानुप##-

अहंकारवशादापदहंकाराद्दुराधयः |
अहंकारवशादीहा [नाहंकारात्परो रिपुः] त्वहंकारो 
ममामयः || ३ ||

तत्फलमेव दिक्प्रदर्शनेन प्रपञ्चयति - अहंकारवशादिति | आपत् 
शारीरदुःखम् | आधयो मानसदुःखानि | ईहा रागो दुश्चेष्टा वा | मम आमयो 
रोगः | मनोमय इति पाठेऽपि लुप्तैकदेशः मनस आमयो मनोविकार इति वार्थः 
|| ३ ||

तमहंकारमाश्रित्य परमं चिरवैरिणम् |
न भुजे न पिबाम्यम्भः किमु भोगान्भुजे मुने || ४ ||

भुजे भुञ्जे | विकरणलोपश्छान्दसः | भजे इति वा पाठः || ४ ||

संसाररजनी दीर्घा माया मनसि मोहिनी |
ततोऽहंकारदोषेण किरातेनेव वागुरा || ५ ||

संसारलक्षणतमिस्रायां दीर्घा आयता वागुरा मृगबन्धनी || ५ ||

यानि दुःखानि दीर्घाणि विषमाणि महान्ति च |
अहंकारात्प्रसूतानि तान्यगात्खदिरा इव || ६ ||

विषमाणि दुरुत्तराणि | अगात्पर्वतात् | खदिरा वृक्षविशेषाः || ६ ||

शमेन्दुसैंहिकेयास्यं [सिंहिकेयास्यमिति; सिहिकेयो=राहुः; 
वृद्ध्यभावश्छान्दसः] गुणपद्महिमाशनिम् |
साम्यमेघशरत्कालमहंकारं त्यजाम्यहम् || ७ ||

सैंहिकेयो राहुः | हिममशनिरिवेत्युपमितसमासः | साम्यं समदर्शिता स 
एव सर्वभूतेषु दयावर्षित्वान्मेघः || ७ ||

नाहं रामो न मे वाञ्छा भावेषु न च मे मनः |
शान्त आसितुमिच्छामि स्वात्मनीव जिनो यथा || ८ ||

अहंकारत्यागे देहाभिमानममतादयः स्वयमेव शाम्यन्तीति दर्शयति - 
नाहमिति | शान्तो निर्वैरः | स्वात्मनीव आत्मौपम्येन सर्वभूतानि 
पश्यन्नित्यर्थः | जिनो बुद्धः | स यथा अहिंसापरस्तद्वत् | निन्द्येष्वपि गुणो 
ग्राह्यः इति न्यायेन जिनोदाहरणम् | जित इति वा पाठः || ८ ||

अहंकारवशाद्यद्यन्मया भुक्तं हुतं कृतम् |
सर्वं तत्तदवस्त्वेव वस्त्वहंकाररिक्तता || ९ ||

अवस्तु तुच्छमसारं वा || ९ ||

अहमित्यस्ति चेद्ब्रह्मन्नहमापदि दुःखितः |
नास्ति चेत्सुखितस्तस्मादनहंकारिता [वरा] वरम् || १० ||

अहंकारं परित्यज्य मुने शान्तमनस्तया |
अवतिष्ठे गतोद्वेगो भोगौघो भङ्गुरास्पदः || ११ ||

उद्वेगानामशान्तमनोमूलत्वात्तच्छान्त्या गदोद्वेगः | ननु 
भोगसंपत्तिभिरेव कुतो न तथा स्यात्तत्राह - भोगौघ इति | भङ्गुरो 
देहेन्द्रियविषयाद्यधीनः | तथाच तत्तदेकैकभङ्गेऽद्वेगप्रसक्तिर्दुर्वारेति 
भावः || ११ ||

ब्रह्मन्यावदहंकारवारिदः परिजृम्भते |
तावद्विकासमायाति तृष्णाकुटजमञ्जरी || १२ ||

अहंकार एव [एवेति क्वचिन्नोपलभ्यते] 
विवेकज्योतिर्गणतिरोधायकत्वाद्वारिदः | परितो जृम्भते गात्राणि विस्तारयति || १२ 
||

अहंकारघने शान्ते तृष्णा नवतडिल्लता |
शान्तदीपशिखावृत्त्या क्वापि यात्यतिसत्वरम् || १३ ||

वृत्तिरत्र तुल्यशीलता || १३ ||

अहंकारमहाविन्ध्ये मनोमत्तमहागजः |
विस्फूर्जति घनास्फोटैः स्तनितैरिव वारिदः || १४ ||

स्तब्धत्वदुर्विनामत्वाभ्यां विन्ध्यसाम्यम् | विस्फूर्जति गर्जति | 
घनैरास्फोतैर्युद्धोत्साहैः घनानां निबिडशिलादीनामास्फोटन##-

इह देहमहारण्ये घनाहंकारकेसरी |
योऽयमुल्लसति स्फारस्तेनेदं जगदाततम् || १५ ||

स्फारस्तैस्तैर्गर्वहेतुभिरुपचितः | जगदाततं सुकृतदुष्कृतादिबीजोपचयेन 
विस्तारितम् | सहीदमन्नं धियाधिया जनयते कर्मभिः इति श्रुतेरिति भावः || १५ ||

तृष्णातन्तुलवप्रोता बहुजन्मपरम्परा |
अहंकारोग्रखिङ्गेन कण्ठे मुक्तावली कृता || १६ ||

लव एकदेशः | जन्मपरम्परा देहपरम्परा | खिङ्गो विटः || १६ ||

पुत्रमित्रकलत्रादितन्त्रमन्त्रविवर्जितम् |
प्रसारितमनेनेह मुनेऽहंकारवैरिणा || १७ ||

पुत्रमित्रादिरूपं तन्त्रमन्त्रविवर्जितं वशीकरणोन्मादादिसाधनमिति शेषः | 
लौकिकयौक्तिकोपायस्तन्त्रम् || १७ ||

प्रमार्जितेऽहमित्यस्मिन्पदे स्वयमपि द्रुतम् |
प्रमार्जिता भवन्त्येते सर्व एव दुराधयः || १८ ||

प्रमार्जिते मूलोच्छेदेन निरस्ते || १८ ||

अहमित्यम्बुदे शान्ते शनैश्च शमशातिनी |
मनोगगनसंमोहमिहिका क्वापि गच्छति || १९ ||

अहंकारोच्छेदस्य मन्दाधिकारिणां चिरसाधनाभ्यासुप्रबोधसाध्य##-
शमशातनी शान्तिनिकृन्तनी | मनोगगनस्था मोहमिहिका महाभ्रान्तिनीहा##-

निरहंकारवृत्तेर्मे मौर्ख्याच्छोकेन सीदतः |
यत्किंचिदुचितं ब्रह्मंस्तदाख्यातुमिहार्हसि || २० ||

सर्वापदां निलयमध्रुवमन्तरस्थ-
मुन्मुक्तमुत्तमगुणेन न संश्रयामि |
यत्नादहंकृतिपदं परितोऽतिदुःखं 
शेषेण मां समनुशाधि महानुभाव || २१ ||

एवमहंकारं तत्प्रयुक्तानर्थं तदुच्छेदफलं चोपवर्ण्य स्वस्य 
तत्त्यागप्रयुक्तां श्रवणाधिकारसंपत्तिं वदन्नुपदेशं प्रार्थयते - 
सर्वापदामिति | अन्तरस्थं हृदयस्थम् | उत्तमगुणेन शान्त्यादिनोन्मुक्तम् | 
अहंकृतिरूपं पदं लक्ष्म लाञ्छनमित्यर्थः | पदं व्यवसितत्राण##-
शेषेणावशिष्टेन संपाद्येन सह मामनुशाध्युपदिश | आत्मतत्त्वमिति 
शेषः || २१ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
अहंकारजुगुप्सा नाम पञ्चदशः सर्गः || १५ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
अहंकारजुगुप्सा नाम पञ्चदशः सर्गः || १५ ||

षोडशः सर्गः १६

श्रीराम उवाच |

दोषैर्जर्जरतां याति सत्कार्यादार्यसेवनात् |
वातान्तःपिच्छलववच्चेतश्चलति चञ्चलम् || १ ||

इह चित्तमनोदोषा विस्तरेणोपपत्तिभिः |
रामेण सम्प्रकाश्यन्ते दृष्टान्तैश्चापि भूरिभिः || १ ||

अहंकारवच्चितमनसोरपि न सुखहेतुता किंतु दुःखहेतुतैवेत्याह - 
दोषैरित्यादिना | ल्यब्लोपे पञ्चम्यौ | महत्सेवां द्वारमाहुर्विमुक्तेः इति 
वचनात्सद्भिर्मुमुक्षुभिरवश्यं कर्तव्यमार्यसेवनं विहायेत्यर्थः | 
दोषैः कामादिभिर्जर्जरतां शैथिल्यं पुरुषार्थसाधनापटुत्वमिति यावत् | 
वातान्तर्वायुप्रवाहमध्ये पिच्छलववद्बर्हाप्रवच्चलति | यतश्चञ्चलम् 
चपलस्वभावमित्यर्थः | मनसोऽपि प्राणवाताधीनं चलनमिति वक्ष्यति || १ ||

इतश्चेतश्च सुव्यग्रं व्यर्थमेवाभिधावति |
दूराद्दूरतरं दीनं ग्रामे कौलेयको यथा || २ ||

तदेव सदृष्टान्तं दर्शयति - इतश्चेति | 
युक्तायुक्तविमर्शमन्तरेणेत्यर्थः | सुव्यग्रमतिव्याकुलम् | क्वापि 
स्वपूर्तिहेत्वलाभाद्दीनम् | कौलेयकः सारमेयः || २ ||

न प्राप्नोति क्वचित्किंचित्प्राप्तैरपि महाधनैः |
नान्तः संपूर्णतामेति करण्डक इवाम्बुभिः || ३ ||

वंशवेत्रादिशलाकारचितो वस्त्राद्याधानपात्रविशेषः करण्डकः || ३ ||

नित्यमेव मुने शून्यं कदाशावागुरावृतम् |
न मनो निर्वृतिं याति मृगो यूथादिव च्युतः || ४ ||

शून्यं स्वतो विषयतश्च | सजातीयानां तिरश्चां समूहो यूथः || ४ ||

तरङ्गतरलां वृत्तिं दधदालूनशीर्णताम् [दीर्घता] |
परित्यज्य क्षणमपि हृदये याति न स्थितिम् || ५ ||

स्थूलावयवानां विभाग आलूनता | सूक्ष्माणां तु स [दीर्घता] 
शीर्णता | कर्मथारयात्तल् || ५ ||

मनो मननविक्षुब्धं दिशो दश विधावति |
मन्दराहननोद्धूतं क्षीरार्णवपयो यथा || ६ ||

मननैर्विषयानुसंधानैर्विक्षुब्धं विविधक्षोभं प्राप्तम् || ६ ||

कल्लोलकलितावर्तं मायामकरमालितम् |
न निरोद्धुं समर्थोऽस्मि मनोमयमहार्णवम् || ७ ||

कल्लोलसदृशैर्भोगलाभोत्साहैः कलितावर्तं संपादितमज्जनानुकूल##-

भोगदूर्वाङ्कुराकाङ्क्षी श्वभ्रपातमचिन्तयन् |
मनोहरिणको ब्रह्मन्दूरं विपरिधावति || ८ ||

श्वभ्रपातं नरकगर्तपातम् || ८ ||

न कदाचन मे चेतः स्वामालूनविशीर्णताम् |
त्यजत्याकुलया वृत्त्या चञ्चलत्वमिवार्णवः || ९ ||

आलूनविशीर्णता व्याख्याता || ९ ||

चेतश्चञ्चलया वृत्त्या चिन्तानिचयचञ्चुरम् |
धृतिं बध्नाति नैकत्र पञ्जरे केसरी यथा || १० ||

चञ्चुरमतिचपलम् | चरतेर्यङन्तात्पचाद्यचि यङोऽचि च इति यङ्लुकि 
चरफलोश्च इत्यभ्यासस्य नुक् उत्परस्यातः इत्युत्वम् | धृतिं धैर्यम् | स्वत 
एव चपलस्वभावं चिन्तानिचयेन चालमानं तु सुतरामिति 
बलान्निरुध्यमान-मपि धैर्यं न बध्नातीत्यर्थः || १० ||

मनो मोहरथारूढं शरीरात्समतासुखम् |
हरत्यपहतोद्वेगं हंसः क्षीरमिवाम्भसः || ११ ||

उत्कर्षापकर्षयोरुपाधिकल्पितत्वात्परमार्थतः सर्वभूतेष्वात्मन एकरूपता | 
सैव तथा जीवन्मुक्तैरनुभूयमाना समता सुखमित्युच्यते | सा च मनसो 
मोहरथानारोहणे नित्यसिद्धत्वादस्मिन्नेव शरीरे प्राप्तापि मोहरथारूढेन 
मनसा ग्रस्तत्वादसारदेहमात्रात्मभावः परिशिष्यत इति भावः || ११ ||

अनल्पकल्पनातल्पे विलीनाश्चित्तवृत्तयः |
मुनीन्द्र न प्रबुध्यन्ते तेन तप्येऽहमाकुलः || १२ ||

चित्तस्य प्रत्यक्प्रवणवृत्तयो [प्रवृत्तय] 
बहुतरद्वैतविषयासक्तिकल्पना-लक्षणशययायां विलीनाः सुप्तप्रायाः 
प्रबोधकशास्त्राचार्योपदेश-मन्तरेण 
केवलस्वबुद्धिकृतविचारसहस्रेणापि न प्रबुध्यन्ते | तेन तदप्रबोधेनाहं 
तप्ये || १२ ||

क्रोडीकृतदृढग्रन्थितृष्णासूत्रे स्थितात्मना |
विहगो जालकेनेव ब्रह्मन्बद्धोऽस्मि चेतसा || १३ ||

क्रोडीकृता अन्तर्निवेशिता अहमिदं ममेदमित्यन्योन्यतादात्म्यसंसर्गा##-
स्थितात्मनेति जालकविशेषणम् | आमिषतृष्णासूत्रे स्थितात्मना व्याधेन कर्त्रा 
जालकेन करणेनेति वार्थः || १३ ||

संततामर्षधूमेन चिन्ताज्वालाकुलेन च |
वह्निनेव तृणं शुष्कं मुने दग्धोऽस्मि चेतसा || १४ ||

संततो विस्तारितः अमर्षः क्रोध एव धूमो यस्य | चिन्तैव ज्वाला तया आकुलेनेति 
रूपकसंपादितधूमादिसंपत्त्या वह्निसादृश्यमेव विवक्ष्यते न 
वह्नित्वमिति न रूपकोपमानविरोधः | उपमानविशेषणत्वपक्षे न मृष्यते 
सह्यत इत्यमर्षो दुःसहस्तथाविधेन धूमेन | चिन्त्यते दग्धैरिति चिन्ता ज्वालेति 
व्याख्येयम् | एवमन्यत्रापि || १४ ||

क्रूरेण जडतां यातस्तृष्णाभार्यानुगामिना |
शवं कौलेयकेनेव ब्रह्मन्भुक्तोऽस्मि चेतसा || १५ ||

जडतामज्ञतां यातः प्राप्तोऽहमिति शेषः | क्रूरेण निष्ठुरेण | तृष्णा 
भार्येवेत्युपमितसमासो रूपकं वा | अन्यत्र तृष्णावत्सदाऽपूर्णोदरी भार्या 
शुनी तदनुगामिना कौलेयकेन शुना जडतां भारतां प्राप्तं शवं 
कुणप इवेति संबन्धः || १५ ||

तरङ्गतरलास्फालवृत्तिना जडरूपिणा |
तटवृक्ष इवौघेन ब्रह्मन्नीतोऽस्मि चेतसा || १६ ||

तरङ्गवत्तरला आस्फालाः अलभ्यविषये प्रतिहन्यमाना वृत्तयो यस्येति 
चेतःपक्षे | अन्यत्र तरङ्गास्तरला आस्फालवृत्तयो यस्मिंस्तेन डलयोर##-

अवान्तरनिपाताय शून्ये वा भ्रमणाय च |
तृणं चण्डानिलेनेव [दूरं नीतोऽस्मि] दूरे नीतोऽस्मि चेतसा || १७ ||

धर्मप्रवृत्त्या स्वर्गारोहे अकाण्डनिपाताय तदभावे सुखलेशशून्ये इहैव 
कीटपतङ्गादिजन्मभिर्भ्रमणाय | तथाच श्रुतिः एतमेवाध्वानं 
पुनर्निवर्तन्ते इति अथैतयोः पथोर्न कतरेण च न तानीमानि क्षुद्राण्य##-
उपमानपक्षे स्पष्टम् || १७ ||

संसारजलधेरस्मान्नित्यमुत्तरणोन्मुखः |
सेतुनेव पयःपूरो रोधितोऽस्मि कुचेतसा || १८ ||

संसारजलधेरुत्तरणोन्मुखो निर्गमनोद्युक्तः | जलधौ ह्यस्मादिति 
सप्तमीपाठे उत्तरणोन्मुखोऽहं संसारजलधावेव निरुध्य 
स्थापितोऽस्मीत्यर्थः | यथा सेतुना क्षुद्रनदीपयःपूरो रुध्यते तद्वत् || १८ ||

पातालाद्गच्छता पृथ्वीं पृथ्व्याः पातालगामिना |
कूपकाष्ठं कुदाम्नेव वेष्टितोऽस्मि कुचेतसा || १९ ||

पृथ्वीपातालशब्दाभ्यां तत्सदृशावूर्ध्वाधोदेशौ लक्ष्येते | रज्ज्वा 
जलादिभाराकर्षणायैकतो बद्धभारं त्रियक्काष्ठप्रोतवलयाकार##-

मिथ्यैव स्फाररूपेण विचाराद्विशरारुणा |
बालो वेतालकेनेव गृहीतोऽस्मि कुचेतसा || २० ||

बालबिभीषिकार्थं कल्पितवेतालको यथा बालबुद्धा स्फारतां प्राप्तस्तस्येव 
बाल्यापगमे विचारादसत्त्वमापद्यते तथाऽज्ञबुद्ध्या दुर्जयं मनो विवेके तु 
निःस्वरूपमेवेत्यर्थः || २० ||

वह्नेरुष्णतरः शैलादपि कष्टतरक्रमः |
वज्रादपि दृढो ब्रह्मन्दुर्निग्रहमनोग्रहः || २१ ||

दुःखेनापि ग्रतीतुमशक्यो मनोलक्षणे गृह्णातीति ग्रहः पिशाच उष्णतरः 
सदासन्तापकत्वात् | कष्टतरः क्रमः अतिक्रमणं वशीकार इति यावत् | 
वज्राद्धीरकादपि दृढो दुर्भेदः | अशनेरपि निष्ठुर इति वा || २१ ||

चेतः पतति कार्येषु विहगः सामिषेष्विव |
क्षणेन विरतिं याति बालः क्रीडनकादिव || २२ ||

कार्येषु विषयेषु पतति झटित्येवासज्जते | विरतिं निवृत्तिम् | चिराभ्यस्तेभ्योऽपि 
सद्व्यापारेभ्य इति शेषः | यथा बालः कदाचिदपि प्राप्ताक्रीडनकान्निमित्ता##-

जडप्रकृतिरालोलो विततावर्तवृत्तिमान् |
मनोऽब्धिरहितव्यालो दूरं नयति तात् माम् || २३ ||

सर्वाणि विशेषणान्यब्धिमनसोस्तुल्यानि स्पष्टानि | अहिताः कामाद्यरयः षट् त 
एव व्यालाः सर्पा यस्मिन् || २३ ||

अप्यब्धिपानान्महतः सुमेरून्मूलनादपि |
अपि वह्न्यशनात्साधो विषमश्चित्तनिग्रहः || २४ ||

विषमः कष्टतरः || २४ ||

चित्तं कारणमर्थानां तस्मिन्सति जगत्रयम् |
तस्मिन्क्षीणे जगत्क्षीणं तच्चिकित्स्यं प्रयत्नतः || २५ ||

चिकित्स्यं रोगवदवश्यमपनेयम् || २५ ||

चित्तादिमानि सुखदुःखशतानि नून-
मभ्यागतान्यगवरादिव काननानि |
तस्मिन्विवेकवशतस्तनुतां प्रयाते 
मन्ये मुने निपुणमेव गलन्ति तानि || २६ ||

उक्तमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति - चित्तादिति | नूनमिति वितर्के | अभ्यागतानि 
प्ररूढानि | अगवराद्गिरिश्रेष्ठाद्विन्ध्यादेः | तनुतां सूक्ष्मताम् | 
निर्वासनतया भर्जितबीजप्रायतामिति यावत् || २६ ||

सकलगुणजयाशा यत्र बद्धा महद्भि-
स्तमरिमिह विजेतुं चित्तमभ्युत्थितोऽहम् |
विगतरतितयान्तर्नाभिनन्दामि लक्ष्मीं 
जडमलिनविलासां मेघलेखामिवेन्दुः || २७ ||

महद्भिर्मुमुक्षुभिर्यत्र यस्मिंश्चित्ते जिते सति सकलानां शान्तिदान्त्यादि##-
गुणा आनन्दलवा यस्मिन्निरतिशयानन्दे तस्य जयः प्राप्तिस्तस्य वा | 
आशानिबद्धेत्यर्थः | इह अस्मिन्नेव शरीरे | इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न 
चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः इति श्रुतेः | अभ्युद्यत उद्युक्तोऽस्मि | विगतरतितया 
वैराग्यसंपत्त्या अन्तर्मनसि जडान्मूर्खान्मलिनानशुद्धांश्च 
विलासयत्युत्साहयति शोभयति वा | जडो मोहहेतुर्मलिनः पापहेतुर्विलासो यस्या 
वा ताम् | मेघलेखापक्षे जलेन मलिना नीला विलसतीत्यर्थः || २७ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
वैराग्यचित्तदौरात्म्यं नाम षोदशः सर्गः || १६ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
वैराग्यचित्तदौरात्म्यं नाम षोदशः सर्गः || १६ ||

सप्तदशः सर्गः १७ 

श्रीराम उवाच |

हार्दान्धकारशर्वया तृष्णयेह दुरन्तया |
स्फुरन्ति चेतनाकाशे [दोषाः कौशिक] दोषकौशिकपङ्क्तयः || १ 
||

सर्वपापौघजननी दैन्यकार्पण्यमृत्युदा |
भ्रमयन्ती जगत्कृत्स्नं तृष्णैकात्र विनिन्द्यते ||

हार्दस्य परमप्रेमास्पदस्य आत्मतत्त्वस्य हृदयोद्भवस्य विवेकादेश्च 
तिरोधाने अन्धकारशर्वया तमिस्रया | दुरन्तया दुरुच्छेदया | इह चेतनाकाशे 
जीवे | रागादिदोषलक्षणाः कौशिकपङ्क्तय उलुकश्रेणयः || १ ||

अन्तर्दाहप्रदायिन्या समूढरसमार्दवः |
पङ्क आदित्यदीप्त्येव शोषं नीतोऽस्मि चिन्तया || २ ||

समूढे अपहृते रसमार्दवे स्नेहदये दाक्षिण्यविनयौ वा यस्य | शोषं 
नैष्ठुर्यम् | प्रसिद्धे वा रसमार्दवे पङ्कसाधारणे | अथवा | सम्यगूढे 
प्राप्ते रसमार्दवे येन तथाविधोऽहं संप्रति शोषं तच्छून्यतां नीत 
इत्यर्थः || २ ||

मम चित्तमहारण्ये व्यामोहतिमिराकुले |
शून्ये ताण्डविनी जाता भृशमाशापिशाचिका || ३ ||

शून्ये विचारेण | अरण्यपक्षे जनैः || ३ ||

वचोरचितनीहारा काञ्चनोपवनोज्ज्वला |
नूनं विकासमायाति चिन्ताचणकमञ्जरी || ४ ||

तत्तदार्तिविलापवचोभिर्विरचिताश्रुनीहारजलकणा | काञ्चनस्य स्वर्णादेरुप 
समीपे वनं वननं मनोभिलाषातिशयस्तेन पाण्डुतापादनादुज्ज्वला | अन्यत्र 
नीहारजलेनैव चणका वर्धन्त इति वचोभङ्ग्या निशारचिता नीहारजलकणा 
यस्याम् | समीपस्थेन धत्तूरवनेनोज्ज्वलाशोभमाना चिन्तालक्षणा 
चणकसस्यानां मञ्जरी अर्थात्तृष्णा क्षेत्रे विकासमायाति | नूनमित्युत्प्रेक्षा 
|| ४ ||

अलमन्तर्भ्रमायैव तृष्णातरलिताशया |
आयाता विषमोल्लासमूर्मिरम्बुनिधाविव || ५ ||

तरलिताशया विक्षोभितचित्ता | अन्यत्र चञ्चलितमध्यभागा | तृष्णा 
अम्बुनिधावूर्मिरिव अलमत्यर्थमन्तर्भ्रमायैव विषमोल्लासं कष्टबहलं 
धनार्जनोत्साहं आयाता प्रापितवती [प्राप्तवती] | अन्यत्र भ्रमणायैव 
विसदृशमूर्ध्वनाट्यं प्राप्तेत्यर्थः || ५ ||

उद्दामकल्लोलरवा देहाद्रौ वहतीह मे |
तरङ्गतरलाकारा तरत्तृष्णातरङ्गिणी || ६ ||

उद्दामा उच्छ्रिताः अधिक्षेपानृतभाषणादयः प्रवृत्तिकल्लोलरवा यस्याः | 
अतएव उक्ततरङ्गैस्तरलाकारा तरन्ती विषयाद्विषयान्तरं प्लवमाना या 
तृष्णा तल्लक्षणा तरङ्गिणी नदी मे देहपर्वते वहति प्रवहति || ६ ||

वेगं संरोद्धुमुदितो वात्ययेव जरत्तृणम् |
नीतः कलुषया क्वापि तृष्णया चित्तचातकः || ७ ||

वेगं स्वचापल्यम् | उदित उद्युक्तः | धर्ममेघाख्यसमाधिरसपानाये##-
वातसमूहेन क्वापि अयोग्ये विषये नीतः || ७ ||

यां यामहमतीवास्थां संश्रयामि गुणश्रियाम् |
तां तां कृन्तति मे तृष्णा तन्त्रीमिव कुमूषिका || ८ ||

गुणश्रियां विवेकवैराग्यादिगुणसंपदां विषये यां यामास्थामुत्##-

पयसीव जरत्पर्णं वायाविव जरत्तृणम् |
नभसीव शरन्मेघश्चिन्ताचक्रे भ्रमाम्यहम् || ९ ||

पयसि आवर्तजले || ९ ||

गन्तुमास्पदमात्मीयमसमर्थधियो वयम् |
चिन्ताजाले विमुह्यामो जाले शकुनयो यथा || १० ||

आत्मीयं स्वीयमास्पदं प्रतिष्ठाम् | पारमार्थिकं रूपमिति यावत् | गन्तुं 
प्राप्तुम् || १० ||

तृष्णाभिधानया तात दग्धोऽस्मि ज्वालया तथा |
यथा दाहोपशमनमाशङ्के नामृतैरपि || ११ ||

आशङ्के संभावयामि || ११ ||

दूरं दूरमितो गत्वा समेत्य च पुनः पुनः |
भ्रमत्याशु दिगन्तेषु तृष्णोन्मत्ता तुरङ्गमी || १२ ||

द्विरुक्तिर्व्यवहितविप्रकृष्टविषयलाभाय || १२ ||

जडसंसर्गिणी तृष्णा कृतोर्ध्वाधोगमागमा |
क्षुब्धा ग्रन्थिमती नित्यमारघट्टाग्ररज्जुवत् || १३ ||

धर्माधर्मरूपविषयानुसारात् कृतौ संपादितौ स्वर्गनरकयोर्गमागमौ 
गमनागमने यया | क्षुब्धा संचलिता | भोक्तृभोग्यतादात्म्यसंसर्गा##-
चत्वारि विषेषणानि प्रसिद्धान्येव || १३ ||

अन्तर्ग्रथितया देहे सर्वदुश्छेदयाऽनया |
रज्ज्वेवाशु बलीवर्दस्तृष्णया वाह्यते जनः || १४ ||

देहे अन्तर्मनसि [ग्रन्थितयेति क्वचित्] ग्रथितया प्रोतया बलीवर्दरज्जुपक्षे 
नासादिप्रदेशे प्रोतया | वाह्यते ऐहिकामुष्मिकसाधनसहस्रभारमित्यर्थः || 
१४ ||

पुत्रमित्रकलत्रदितृष्णया नित्यकृष्टया |
खगेष्विव किरात्येदं जालं लोकेषु रच्यते || १५ ||

नित्यं कृष्टमाकर्षणं यस्याह् स्वभावस्तथाभूतया तृष्णया किरात्या 
खगेषु जालमिव इदं प्रसिद्धं पुत्रमित्रकलत्रादिजालं लोकेषु जनेषु रच्यते || 
१५ ||

भीषयत्यपि धीरं मामन्धयत्यपि सेक्षणम् |
खेदयत्यपि सानन्दं तृष्णा कृष्नेव शर्वरी || १६ ||

धीरं प्राज्ञं धैर्यवन्तं च | सेक्षणं विवेकचक्षुष्मन्तं प्रसिद्धं च | 
शर्वरी रात्रिः || १६ ||

कुटिला कोमलस्पर्शा विषवैषम्यशंसिनी |
दशत्यपि मनाक्ष्पृष्टा तृष्ना कृष्णेव भोगिनी || १७ ||

कौटिल्यसहस्रवती | कोमलः सुखलवोन्मुखः स्पर्शो विषयलाभो यस्याः | 
परिणामे तु विषयसदृशं यद्वैषम्यं वैरबन्धवधादि 
तच्छंसनशीला | दशतीव मोहयति | भोगिनीपक्षे स्पष्टोऽर्थः || १७ ||

भिन्दती हृदयं पुंसां मायामयविधायिनी |
दौर्भाग्यदायिनी दीना तृष्णा कृष्णेव राक्षसी || १८ ||

मायाश्च आमया रोगाश्च तेषां मायाकार्यवञ्चनादीनां सर्वस्यैव वा 
मायाकार्यप्रपञ्चस्य उत्पादनशीला | दौर्भाग्यं हतभाग्यता | दीना 
दैन्यवती || १८ ||

तन्द्रीतन्त्रीगणैः कोशं दधाना परिवेष्टितम् |
नानन्दे राजते ब्रह्मंस्तृष्णा जर्जरवल्लकी || १९ ||

तन्द्रीभिः प्रमीलाभिस्तन्त्रीगणैर्नाडीसमूहैश्च परिवेष्टितं कोशं शरीरं 
दधाना | जर्जरवल्लकी जीर्णस्फुटितालाबुका वीणा | सापि हि तन्द्र्या 
अलाब्वन्तरसंपादनालस्येन विच्छिन्नतन्त्रीभिः सीवनेन वेष्टितमलाबु##-
र्ष्णापि तृष्णाक्षयलभ्ये निर्विक्षेपनिरतिशयानन्दे न राजते | तथाचोक्तम् 
यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखम् | तृष्णाक्षयसुखस्यैते 
नार्हतः षोडशीं कलाम् || इति || १९ ||

नित्यमेवातिमलिना कटुकोन्माददायिनी |
दीर्घतन्त्री घनस्नेहा तृष्णा गह्वरवल्लरी || २० ||

कटुकः परिणामदुःखो य उन्मादस्तद्दानशीला | शेषं स्पष्टम् | 
गह्वरवल्लरी पर्वतगुहोत्पन्ना लता | सापि हि सूर्यरश्म्यसंस्पर्शान्नित्य##-
घनस्नेहा बहुनिर्यासा चेति तद्दर्शिनां प्रसिद्धम् || २० ||

अनानन्दकरी शून्या निष्फला व्यर्थमुन्नता |
अमङ्गलकरी क्रूरा तृष्णा क्षीणेव मञ्जरी || २१ ||

तृष्णापक्षे स्पष्टोऽर्थः | अन्यत्र शून्या पुष्पैः | उन्नता 
आम्रादेरूर्ध्वशाखासु स्थिता क्रूरा शुष्कत्वात्कण्टकप्राया || २१ ||

अनावर्जितचित्तापि सर्वमेवानुधावति |
न चाप्नोति फलं किंचित्तृष्णा जीर्णेव कामिनी || २२ ||

अनावर्जितमवशीकृतं चित्तं यया | फलं लाभं भोगं वा | जीर्णा कामिनी 
वृद्धवेश्या || २२ ||

संसारवृन्दे महति नानारससमाकुले |
भुवनाभोगरङ्गेषु तृष्णा जरठनर्तकी || २३ ||

नानारसैः शोकमोहादिभिः नर्तकीपक्षे करुणहास्यबीभत्सादिभिः | रङ्गेषु 
नृत्यशालासु || २३ ||

जराकुसुमितारूढा पातोत्पातफलावलिः |
संसरजंगले दीर्घे तृष्णा विषलता तता || २४ ||

जंगले जीर्णारण्ये | तता विस्तीर्णा || २४ ||

यन्न शक्नोति तत्रापि धत्ते ताण्डवितां गतिम् |
न्ट्यत्यानन्दरहितं तृष्णा जीर्णेव नर्तकी || २५ ||

न शक्नोति साधयितुमिति शेषः | अन्यत्र यद्यत्र गन्तुमिति शेषः | आनन्दरहितं 
नैर्बल्येन निरुत्साहत्वात् || २५ ||

भृशं स्फुरति नीहारे शाम्यत्यालोक आगते |
दुर्लङ्घ्येषु पदं धत्ते चिन्ता चपलबर्हिणी || २६ ||

नीहारे वर्षावश्याये तत्सदृशमोहावरणे च स्फूरति नृत्यति | आलोके 
विवेकप्रकाशे प्रकाशोपलक्षिते शरदि च | दुरलङ्घ्येषु असाध्यदुर्गमेषु | 
पदं व्यवसायं नीडं च || २६ ||

जडकल्लोलबहुला चिरं शून्यान्तरान्तरा |
क्षणमुल्लासमायाति तृष्णा प्रावृट्तरङ्गिणी || २७ ||

फलजलान्यकाले चिरम् शून्या | तत्कालेऽपि अन्तरान्तरामध्ये मध्ये शून्या | 
उल्लासं फलजलसंपत्त्योपचयम् | प्रावृट्तरङ्गिणी वर्षर्तुमात्रप्रवहा 
नदी || २७ ||

नष्टमुत्सृज्य तिष्ठन्तं तृष्णा वृक्षमिवापरम् |
पुरुषात्पुरुषं याति तृष्णा लोलेव पक्षिणी || २८ ||

नष्ट्ं नष्टफलम् | तृष्णालोला क्षुत्तड्व्याकुला || २८ ||

पदं करोत्यलङ्घ्येऽपि तृप्तापि फलमीहते |
चिरं तिष्ठति नैकत्र तृष्णा चपलमर्कटी || २९ ||

अलङ्घ्ये दुष्प्रापे दुर्लङ्घ्ये च | पदं व्यवसितं पादन्यासं च | फलं 
लाभं शलाटुं च || २९ ||

इदं कृत्वेदमायाति सर्वमेवासमञ्चसम् |
अनारतं च यतते तृष्णा चेष्टेव दैविकी || ३० ||

इदं शुभमुचितं वा कृत्वा आरभ्य तदपरिसमाप्यैव 
इदमशुभमनुचितं च असमञ्जसं प्रक्रमविरुद्धं सर्वमेव कार्यं 
सहसैवायात्यनुसरति तथापि नोपरमते किंतु अनारतं सर्वदैव यतते 
शुभाशुभफलाय | यथा प्राणिकर्मानुसारिणो देवस्य विधातुश्चेष्टा तद्वत् 
|| ३० ||

क्षणमायाति पातालं क्षणं याति नभस्थलम् |
क्षणं भ्रमति दिक्कुञ्जे तृष्णा हृपद्मषट्पदी || ३१ ||

हृत्पद्मे षट्पदी भ्रमरिका | शेषं प्राग्व्याख्यातप्रायम् || ३१ ||

सर्वसंसारदोषाणां तृष्णैका दीर्घदुःखदा |
अन्तःपुरस्थमपि या योजयत्यतिसंकटे || ३२ ||

दीर्घसुःखदा चिरदुःखदा | दीर्घबडिशरज्जुरिव वधकसंनिधावाकृष्य 
मरणादिदुःखदा | तदेवोपपादयति - अन्तःपुरस्थमपीति || ३२ ||

पयच्छति परं जाड्यं परमालोकरोधिनी |
मोहनीहारगहना तृष्णा जलदमालिका || ३३ ||

जाड्यं मौर्ख्यं शैत्यं वा | परमालोकः परं ज्योतिरात्मा सूर्यश्च | 
मोहयति पूर्वापरं दिग्विभागं चेति मोहोऽविवेकस्तद्रूपेण नीहारेण गहना 
दुर्गमा || ३३ ||

सर्वेषां जन्तुजातानां संसारव्यवहारिणाम् |
परिप्रोतमनोमाला तृष्णा बन्धनरज्जुवत् || ३४ ||

यथा बहुनां पशूनां कण्ठदामभिः प्रोता मालोपमाना तिर्यग्दीर्घ##-

विचित्रवर्णा विगुणा दीर्घा मलिनसंस्थितिः |
शून्या शून्यपदा तृष्णा शक्रकार्मुकधरिणी || ३५ ||

विचित्रविषयानुरञ्जितत्वाद्विचित्रवर्णा विविधविस्मयहेतुरूपवती च | विगुणा 
असद्गुणा ज्याशून्या च | मलिनः पुरुषो मेघश्च संस्थितिराधारो यस्याः 
स्वतस्तुच्छत्वाच्छून्या अवस्तुः मनोनभोधिष्ठितत्वाच्छून्यपदा | 
शक्रकार्मुकमिन्द्रायुधम् || ३५ ||

अशनिर्गुनसस्यानां फलिता शरदापदाम् |
हिमं संवित्सरोजानां तमसां दीर्घयामिनी || ३६ ||

गुणलक्षणसस्यानां अशनिः | संवित्सरोजानां बोधपद्मानां हिमं 
विघातिकेत्यर्थः | आपदां तु फलिता फलितसस्या शरद्वर्धिकेत्यर्थह् | एवं 
तमसामपि हेमन्तरात्रिः || ३६ ||

संसारनाटकनटी कार्यालयविहंगमी |
मानसारण्यहरिणी स्मरसंगीतवल्लकी || ३७ ||

कार्यालयस्य प्रवृत्तिलक्षणनीडस्य गृहविटङ्कस्य वा | मानसा 
मनोरथाः | वल्लकी वीणा || ३७ ||

व्यवहाराब्धिलहरी मोहमातङ्गशृङ्खला |
सर्गन्यग्रोधसुलता दुःखकैरवचन्द्रिका || ३८ ||

न्यग्रोहतीति न्यग्रोधो वटस्तस्य सुलता प्ररोहवल्ली | कैरवाणां कुमुदानाम् || 
३८ ||

जरामरणदुःखानामेका रत्नसमुद्रिका |
आधिव्याधिविलासानां नित्यं मत्ता विलासिनी || ३९ ||

समुद्गिका संपुटिका || ३९ ||

क्षणमालोकविमला [आलोकविषया] सान्धकारलवा क्षणम् |
व्योमवीथ्युपमा तृष्णा नीहारगहना क्षणम् || ४० ||

आलोक ईषद्विवेकप्रकाशः | व्योमैव वीथी तदुपमा | नीहारसदृशैर्व्या##-

गच्छत्युपशमं तृष्णा कायव्यायामशान्तये |
तमी घनतमःकृष्णा यथा रक्षोनिवृत्तये || ४१ ||

एवं तृष्णामुपवर्ण्य तदुपशान्तिफलमाह - गच्छतीत्यादिना | 
कायव्यायामो देहप्रयुक्तश्रमस्तस्य शान्तये | मुक्तय इति यावत् | तमी 
कृष्णपक्षरात्रिः | घनतमो मेघान्धकारस्तेन कृष्णा | सा यथा 
रक्षोनिवृत्तये नक्तंचरप्रचाराभावाय उपशमं विनाशं गच्छति तद्वत् 
|| ४१ ||

तावन्मुह्यत्ययं मूको लोको विलुलिताशयः |
यावदेवानुसंधत्ते तृष्णा विषविषूचिका || ४२ ||

मूकः अध्यात्मशास्त्रकथाशून्यः | लोको जनः | विलुलिताशयो व्याकुलचित्तः | 
विषविशेषप्रयुक्तविषूचिकारोगवन्मृत्युहेतुस्तृष्णा यावदेवानुसरन्ती 
संधत्ते सम्यग्धारयति | न संत्यजतीत्यर्थः || ४२ ||

लोकोऽयमखिलं दुःखं चिन्तयोज्झितयोज्झति |
तृष्णाविषूचिकामन्त्रश्चिन्तात्यागो हि कथ्यते || ४३ ||

तर्हि तत्त्यागे क उपायस्तत्राह - लोक इति | चिन्तात्र विषयानुस्मरणम् | उज्झितया 
त्यक्तया | तथाच भगवद्वाक्यम् - ध्यायतो विषयान्पुंसः 
सङ्गस्तेषुप-जायते इति || ४३ ||

तृणपाषाणकाष्ठादिसर्वमामिषशङ्कया |
आददाना स्फुरत्यन्ते तृष्णा मत्स्यी ह्रदे यथा || ४४ ||

आमिषशङ्कया भक्ष्यमिति संभावनया | सा यथा अन्ते बडिशमप्यादा##-

रोगार्तिरङ्गनातृष्णा गम्भीरमपि मानवम् |
उत्तानतां नयन्त्याशु सूर्यांशव इवाम्बुजम् || ४५ ||

रोगपीडा स्त्रीतृष्णा च | गम्भीरं धीरम् | उत्तानतां अधीरताम् 
ऊर्ध्वविकासितां च || ४५ ||

अन्तःशून्या ग्रन्थिमत्यो दीर्घस्वाङ्कुरकण्टकाः |
मुक्तामणिप्रिया नित्यं तृष्णा वेणुलता इव || ४६ ||

ग्रन्थयो दृढाभिनिवेशाः पर्वाणि च | तृष्णाया अङ्कुराऽऽचिन्ताः | कण्टका 
दुःखानि | मुक्तामणयश्च प्रिया यासाम् | वेणुलतापक्षे तासां मुक्ताकर##-

अहो बत महच्चित्रं तृष्णामपि महाधियः |
दुश्छेदामपि कृन्तन्ति विवेकेनामलासिना || ४७ ||

विवेकोऽपि तदुच्छेदहेतुरिति दर्शयति - अहो इति || ४७ ||

नासिधारा न वज्रार्चिर्न तप्तायःकणार्चिषः |
तथा तीक्ष्णा यथा भ्रमंस्तृष्णेयं हृदि संस्थिता || ४८ ||

असिधारादयो बाह्यत्वात्कदाचिदेवानर्थः तृष्णा तु हृदि स्थितत्वात् सदैवेति 
तेभ्योऽप्याधिक्यमिति भावः || ४८ ||

उज्ज्वलाऽसिततीक्ष्णाग्रा स्नेहदीर्घदशा परा |
प्रकाशा दाहदुःस्पर्शा तृष्णा दीपशिखा इव || ४९ ||

मध्ये भोगविभवोज्ज्वला अन्ते तु असितं तीक्ष्णं चाग्रं यस्याः सा | 
तमोमृत्युपर्यवसानेत्यर्थः | मातृभार्यापुत्रस्नेहैर्दीर्घा 
बाल्ययौवनवार्धकदशाः परा उत्कृष्टा यस्याः | प्रकाशा प्रत्यक्षा | 
इष्टवियोगप्रयुक्तैरन्तर्दाहैर्दुःस्पर्शा असह्या | दीपशिखापक्षे स्नेहस्तैलम् | 
दशा वर्तिः | शिष्टं स्पष्टम् || ४९ ||

अपि मेरुसमं प्राज्ञमपि शूरमपि स्थिरम् |
तृणीकरोति तृष्णैका निमेषेण नरोत्तमम् || ५० ||

मेरुसमं गौरवेण | स्थिरं अपरिग्रहव्रतेन तृणीकरोति याञ्चादैन्यमा##-
तृणाल्लघुतरस्तूलस्तूला-दपि च याचकः | वायुना किं न नीतोऽसौ 
मामयं याचयिष्यति || इति || ५० ||

संस्तीर्णगहना भीमा घनजालरजोमयी |
सान्धकारोग्रनीहारा तृष्णा विन्ध्यमहातटी || ५१ ||

संस्तीर्णानि विस्तीर्णानि गहनानि साहसकार्याण्यरण्यानि च यस्याम् | अथवा 
एकैव तृष्णा आशा कामलोभलाम्पट्यादिभावैश्चतुर्दशसु लोकेषु विस्तीर्णा 
चासौ गहना दुर्लक्ष्या चेति कर्मधारयः | एवं निबिडजालबद्बन्धन##-
निबिडताजालधूलिप्रचुरा च | शिष्टं स्पष्टम् || ५१ ||

एकैव सर्वभुवनान्तरलब्धलक्ष्या
दुर्लक्ष्यतामुपगतैव वपुःस्थितैव |
तृष्णा स्थिता जगति चञ्चलवीचिमाले 
क्षीरोदकाम्बुतरले मधुरेव शक्तिः || ५२ ||

कथं विस्तीर्णा कथं च गहना कथं चैका | आश्रयविषयशब्दादिभेदे##-
दृष्टान्तेनोपपाद-यति - एकैवेति | अपुःस्थितैव तृष्णा एकैव 
सर्वभुवनानामान्तरेषु भोग्येषु लब्धलक्ष्या प्राप्तविषया सती जगति 
व्यवहारभूमौ दुर्लक्ष्यतामुपगतैव स्थिता देहतृष्णैव 
सर्वतृष्णात्वमाशाकामादिभावं च प्राप्तेति न स्पष्टं विभाव्यत् इत्यर्थः 
| यथा रसनेन्द्रियात्मना वपुःस्थिता एकैव माधुर्यशक्तिः सर्वेषां 
भुवनानां जलानामान्तरे जलसामान्ये लब्धप्रतिष्ठा चञ्चलवीचिमाले 
नदीसमुद्रादौ क्षरणात्क्षीरमुन्दनात् क्लेदनादुदकमम्भनात् 
शब्दनादम्ब्वति क्रियाशब्दभेदेन तरले अव्यवस्थिते जले शिता 
दुर्लक्ष्यतामुपगता एकैवेति न विभाव्यते तद्वत् | जीवनं भुवनं वनम् 
नीरक्षीराम्बुशम्बरम् इत्यमरः || ५२ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
तृष्णाभङ्गो नाम सप्तदशः सर्गः || १७ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
तृष्णाभङ्गो नाम सप्तदशः सर्गः || १७ ||

अष्टादशः सर्गः १८

श्रीराम उवाच |

आर्द्रान्त्रतन्त्रीगहनो विकारी परिपातवान् |
देहः स्फुरति संसारे सोऽपि दुःखाय केवलम् || १ ||

आधिव्याधिबहुक्लेशजरामरणभङ्गुरः |
निदानं मानतृष्णादेर्देह एवात्र निन्द्यते || 

अस्तु तृष्णा दुःखहेतुस्तथापि जीवन्भद्राणि पश्यति इति न्यायाद्देहस्य 
सुखभोगायतनत्वप्रसिद्धेः सर्वेषां तत्र प्रीत्यतिशयदर्शनाच्च 
सुखहेतुत्वमित्याशङ्क्य तस्यापि दुःखहेतुत्वमेवेत्युपपादयति - 
आर्द्रेत्यादिना | आन्त्राण्युदरस्थमलमूत्रादिभस्त्राः | तन्त्र्यो नाड्यः | परितः 
पातः पतनोपघातो मरणं च || १ ||

अज्ञोऽपि तज्ज्ञसदृशो वलितात्मचमत्कृतिः |
युक्त्या भव्योऽप्यभव्योऽपि न जडो नापि चेतनः || २ ||

अज्ञो जडोऽपि तज्जडं जानातीति तज्झ आत्मा तत्सदृशस्तत्प्रायः | स्वतस्ता##-
आत्मचमत्कृतिरध्यस्तचित्तादात्म्यं यस्मिन् | भव्यो मोक्षाधिकारसंपत्तौ | 
न जडो नेतरजडतुल्यः || २ ||

जडाजडदृशोर्मध्ये दोलायितदुराशयः |
अविवेकी विमूढात्मा मोहमेव प्रयच्छति || ३ ||

अतएव चिज्जडदृष्ट्योर्मध्ये किमयमात्मकोटौ स्यादुतानात्मकोटाविति 
संशये दोलायितोऽनिर्णयदुष्ट आशयो मनो यस्मिन् | विवेकः शोधस्तच्छुन्य##-
अजडदृग्विवेकी तयोराद्योऽस्मिन्देहे आत्मबुद्ध्या मोहं संसारमेव 
प्रपश्यति न पुरुषार्थम् | यतोऽसौ दोलायितदुराशयः | चञ्चलाशुद्धचित्त 
इत्यर्थः || ३ ||

स्तोकेनानन्दमायाति स्तोकेनायाति खेदिताम् |
नास्ति देहसमः शोच्यो नीचो गुणबहिष्कृतः || ४ ||

स्तोकेनाल्पेनान्नपानादिना शीतातपादिना च | नीचोअधमोऽशुचिरिति यावत् || ४ ||

आगमापायिना नित्यं दन्तकेसरशालिना |
विकासस्मितपुष्पेण प्रतिक्षणमलंकृतः || ५ ||

उपेक्षार्हतां वक्तुं वृक्षत्वेन रूपयति [रूपयति चतुर्भिः] - 
आगमेत्यादिचतुर्भिः | प्रतिक्षणं प्रतिहर्षलवं प्रत्यार्तवं च || ५ ||

भुजशाखो घनस्कन्धो द्विजस्तम्भशुभस्थितिः |
लोचनालिबिलाक्रान्तः शिरः पीठबृहत्फलः || ६ ||

घन उन्नतः स्कन्धोंऽसः शाखा मूलं च | द्विजा दन्तास्त एव श्लेषात्प##-

श्रवदन्तरसग्रस्तो हस्तपादसुपल्लवः |
गुल्मवान्कार्यसंघातो विहङ्गमकृतास्पदः [ततास्पद] || ७ ||

श्रवौ कर्णौ तावेव दन्तेन रसयत इति दन्तरसौ काष्ठकुट्टकाख्यौ 
पक्षिणौ ताभ्यां ग्रस्तश्चञ्चुप्रहारैः कुट्टित इव सच्छिद्रः | गुल्मं 
रोगविशेषो मूलप्ररोहाश्च तद्वान् | कार्यः कर्तुं शक्यः सम्यक् घात##-
मन्त्रप्रसिद्धौ जीवेश्वरौ बुद्धिजीवौ वा ताभ्यां दृतहृदयनीडः || ७ ||

सच्छायो देहवृक्षोऽयं जीवपान्थगणास्पदः |
कस्यात्मीयः कस्य पर आस्थानास्थे [आस्थानास्था] किलात्र के || ८ ||

छाया कान्तिः प्रसिद्धच्छाया च | परः शत्रुः | आस्था प्रीतिरनास्था 
द्वेषशात्रास्मिन्देहतरौ के अयुक्ते इत्युपेक्ष्य इति भावः || ८ ||

तात संतरणार्थेन गृहीतायां पुनः पुनः |
नावि देहलतायां च कस्य स्यादात्मभावना || ९ ||

नन्वात्मत्वेन सर्वजनप्रसिद्धोऽयं कथमुपेक्ष्यस्तत्राह - तातेति | 
संतरणमायुर्नद्याः संसाराम्बुधेर्वा परतीरगमनम् | नावि नौकायाम् || ९ 
||

देहनाम्नि वने शून्ये बहुगर्तसमाकुले |
तनुरुहासंख्यतरौ विश्वासं कोऽधिगच्छति || १० ||

विश्वासं निःशङ्कचिरावस्थानयोग्यताप्रत्ययम् || १० ||

मांसस्नायवस्थिवलिते शरीरपटहेऽदृढे |
मार्जारवदहं तात तिष्ठाम्यत्र गतध्वनौ || ११ ||

स्नायवः शिराः | पटहो वाद्यविशेषः | अदृढे असारे सच्छिद्रे च | 
गतध्वनौ अप्राप्तिनिर्गमनोपायोपदेशशब्दे || ११ ||

संसारारण्यसंरूढो विलसच्चित्तमर्कटः |
चिन्तामञ्जरिताकारो दीर्घदुःखघुणक्षतः || १२ ||

देहमेव पुनः षड्भिः प्लक्षत्वेन रूपयति - संसारेत्यादिना | घुणाः 
काष्ठकीटास्तैः क्षतश्छिद्रितः || १२ ||

तृष्णाभुजङ्गमीगेह. कोपकाककृतालयः |
स्मितपुण्योद्गमः श्रीमाञ्छुभाशुभमहाफलः || १३ ||

प्लक्षस्य त्वक्पल्लवादेर्माङ्गलिकत्वेन पुण्योद्गमहेतुत्वात्स्थितपुण्योद्गमः | 
पुष्पोद्गम इति वा पाठः || १३ ||

सुरस्कन्धौघलताजालो हस्तस्तबकसुन्दरः |
पवनस्पन्तिताशेषस्वाङ्गावयवपल्लवः || १४ ||

स्कन्धशब्देन बाहू लक्ष्येते | लते शाखे | समे शास्त्रालते इत्यमरः | 
ओघजालशब्दौ शरीरभेदेन नेयौ | जात्यैक्येनैव प्लक्षत्वरूपणात् 
[निरूपणात्] | पवनोऽत्र प्राणः || १४ ||

सर्वेन्द्रियखगाधारः सुजानुस्तम्भ उन्नतः |
सरसच्छायया युक्तः कामपान्थनिषेवितः || १५ ||

शोभने जानुनी मध्यमपर्वणी यस्य स तथाविधोऽधःकाय  एव 
स्तम्भसदृशो भागो यस्य | स यावत्सरसच्छायया यौवनकान्त्या 
शीतलच्छायया च युक्तस्तावत्कामपान्थनिषेवितः इत्यर्थः || १५ ||

मूर्धसंजनिताऽऽदीर्घशिरोरुहतृणावलिः |
अहंकारगृध्रकृतकुलायः सुषिरोदरः || १६ ||

आदीर्घेति छेदः | प्लक्षोपर्यपि क्वचित्तृणोत्पत्तिः प्रसिद्धा || १६ ||

विच्छिन्नवासनाजालमूलत्वाद्दुर्लवाकृतिः |
व्यायामविरसः कायप्लक्षोऽयं न सुखाय मे || १७ ||

विभक्तवासनालक्षणप्ररोहजटाजालवेष्टितमूलत्वाद्दुर्लवा दुरुच्छेदा 
आकृतिः स्वरूपं यस्य | व्यायामः श्रमः स एव विविध आयामो 
विटपदैर्घ्यं तेन विरसः प्रियसंस्पर्शहीनो रूक्षश्च || १७ ||

कलेवरमहंकारगृहस्थस्य महागृहम् |
लुठत्वभ्येतु वा स्थैर्यं किमनेन मुने मम || १८ ||

लुठतु भूमौ पतित्वा परिवर्तताम् || १८ ||

पङ्क्तिबद्धेन्द्रियपशुं बलत्तृष्णागृहाङ्गनम् |
रागरञ्जितसर्वाङ्गं नेष्टं देहगृहं मम || १९ ||

वलन्ती मुहुः प्रसरन्ती तृष्णालक्षणा गृहस्वामिनी यस्मिन् | अतएव रागेण 
कामेन गैरिकादिरञ्जकद्रव्येण च रञ्जितानि सर्वाङ्गानि यस्मिन् || १९ ||

पृष्ठास्थिकाष्ठसंघट्टपरिसंकटकोटरम् |
आन्त्ररज्जुभिराबद्धं नेष्टं देहगृहं मम || २० ||

पृष्ठास्थिलक्षणकाष्ठानां संघट्टनेन परितः संकटः 
संकुचितावकाशः कोटरो यस्य | [अन्त्राणि] आन्त्राणि 
मलमूत्रान्नरसादि-प्रसारार्था दीर्घपेश्यः || २० ||

प्रसृतस्नायुतन्त्रीकं रक्ताम्बुकृतकर्दमम् |
जरामङ्कोलधवलं नेष्टं देहगृहं मम || २१ ||

स्नायवः शिरास्ता एव तन्त्र्यो वीणादिसूत्राणि बन्धनरज्जवो वा यस्मिन् | 
अस्वाङ्गत्वात् नाडीतन्त्र्योः स्वाङ्गे इति न कन्निषेढः | मङ्कोलं चूर्णम् || २१ 
||

चित्तभृत्यकृतानन्तचेष्टावष्टब्धसंस्थिति |
मिथ्यामोहमहास्थूणं नेष्टं देहगृहं मम || २२ ||

अवष्टम्भः पतनप्रतिविधानम् | मिथ्या अनृतं मोहोऽज्ञानं च स्थूणे 
आधारस्थम्भौ | कर्मधारयो वा || २२ ||

दुःखार्भककृताक्रन्दं सुखशययामनोरमम् |
दुरीहादग्धदासीकं नेष्टं देहगृहं मम || २३ ||

दुरीहा दुश्चेष्टा सैव दग्धा दाहव्रणपीडिता दासी यस्मिन् || २३ ||

मलाढ्यविषयव्यूहभाण्डोपस्करसंकटम् |
अज्ञानक्षारवलितं नेष्टं देहगृहं मम || २४ ||

अतएव मलाढ्यैर्दोषबहुलैरनिर्णिक्तैश्च विषयव्यूहलक्षणैर्भाण्डैरूप##-

गुल्फगुग्गुलुविश्रान्तजानूर्ध्वस्तम्भमस्तकम् |
दीर्घदोर्दारुसुदृढं नेष्टं देहगृहं मम || २५ ||

जङ्घास्तम्भस्य गुल्फो गुग्गुलुः आधारकाष्ठस्थानीयस्तत्र विश्रान्तस्य 
प्रतिष्ठितस्यार्थात् जङ्घास्तम्भस्य जानु मस्तकं तदपि स्वाधाराधारे 
परम्पर्या प्रतिष्ठितमेव | मूलशैथिल्ये सर्वशैथिल्यापत्तेः | दोषौ बाहू || २५ 
||

प्रकटाक्षगवाक्षान्तः क्रीडत्प्रज्ञागृहाङ्गनम् |
चिन्तादुहितृकं ब्रह्मन्नेष्टं देहगृहं मम || २६ ||

प्रकटाण्यक्षाणि ज्ञानेन्द्रियाणि | प्रज्ञा बुद्धिः | प्रकटेति तद्विशेषेणं 
क्रियाविशेषणं वा || २६ ||

मूर्धजाच्छादनछन्नकर्णश्रीचन्द्रशालिकम् |
आदीर्घाङ्गुलिनिर्व्यूहं नेष्टं देहगृहं मम || २७ ||

मूर्धजाः केशास्त एव च्छादनं छदिः | कर्णावेव कुण्डलमुक्तादि##-

सर्वाङ्गकुड्यसंघातघनरोमयवाङ्कुरम् |
संशून्यपेटविवरं नेष्टं देहगृहं मम || २८ ||

पेटविवरमुदरच्छिद्रम् || २८ ||

नखोर्णनाभिनिलयं सरमारनितान्तरम् |
भाङ्कारकारिपवनं नेष्टं देहगृहं मम || २९ ||

सरमा शुनीव भ्रमणदैन्यकलहादिकारिणी क्षुत्तया रणितान्तरम् | भाङ्कारो 
भीषणध्वनिः || २९ ||

प्रवेशनिर्गमव्यग्रवातवेगमनारतम् |
वितताक्षगवाक्षं तन्नेष्टं देहगृहं मम || ३० ||

जिह्वामर्कटिकाक्रान्तवदनद्वारभीषणम् |
दृष्टदन्तास्थिशकलं नेष्टं देहगृहं मम || ३१ ||

मर्कटिका प्रसिद्धा कवाटविष्कम्भकाष्ठं वा || ३१ ||

त्वक्सुधालेपमसृणं यन्त्रसंचारचञ्चलम् |
मनः सदाखुनोत्खातं नेष्टं देहगृहं मम || ३२ ||

सुधा चूर्णम् | त्वगेव सुधालेपस्तेन मसृणं स्निग्धम् | यन्त्राणि 
घरट्टशकटादीनि तेषामिव सन्धीनां संचारो भ्रमणादिस्तेषामेव 
संचारो वा | मन एव सदातन आखुर्मूषकस्तेनोत्खातमिव शैथिल्य##-

स्मितदीपप्रभोद्भासि क्षणमानन्दसुन्दरम् |
क्षणं व्याप्तं तमःपूरैर्नेष्टं देहगृहं मम || ३३ ||

स्मितानि ईषद्धसितान्येव दीपाः | तमःपूरैरज्ञानान्धकारप्रवाहैः || ३३ ||

समस्तरोगायतनं वलीपलितपत्तनम् |
[सर्वातिसार] सर्वाधिसारगहनं नेष्टं देहगृहं मम || ३४ 
||

वली त्वक्शैथिल्यम् | पत्तनं नगरं निवासस्थानमिति यावत् | आधयो 
मानसदुःखानि तान्येव सारः प्राधान्येन भोग्यत्वात्तैर्गहनं 
दुर्गममरण्यायमानं वा || ३४ ||

अक्षर्क्षक्षोभविषमा शून्या निःसारकोटरा |
तमोगहनदिक्कुञ्जा नेष्टा देहाटवी मम || ३५ ||

अक्षाणीन्द्रियाण्येव ऋक्षा बल्लुकाः || ३५ ||

देहालयं धारयितुं न शक्नोमि मुनीश्वर |
पङ्कमग्नं समुद्धर्तुं गजमल्पबलो यथा || ३६ ||

किं श्रिया किं च राज्येन किं कायेन किमीहितैः |
दिनैः कतिपयैरेव कालः सर्वं निकृन्तति || ३७ ||

ईहितैश्चेष्टितैर्मनोरथैर्वा | निकृन्तति छिनत्ति || ३७ ||

रक्तमांसमयस्यास्य सबाह्याभ्यन्तरं मुने |
नाशैकधर्मिणो ब्रूहि कैव कायस्य रम्यता || ३८ ||

सबाह्याभ्यन्तरं विमृश्येति शेषः || ३८ ||

मरणावसरे काया जीवं नानुसरन्ति ये |
तेषु तात कृतघ्नेषु कैवास्था वद धीमताम् || ३९ ||

नानुसरन्ति नानुगच्छन्ति | कृतं पालनपोषणाद्युपकारं घ्नन्ति प्रत्युप##-

मत्तेभकर्णाग्रचलः कायो लम्बाम्बुभङ्गुरः |
न संत्यजति मां यावत्तावदेनं त्यजाम्यहम् || ४० ||

चलश्चपलः | लम्बं लम्बमानं यदम्बु जलकणः | संनिधानान्मत्तेभ##-

पवनस्पन्दतरलः पेलवः कायपल्लवः |
जर्जरस्तनुवृत्तश्च नेष्टो मे कटुनीरसः || ४१ ||

आधिव्याधिकण्टकशतक्षतत्वाज्जर्जरः शिथिलः | तनुवृत्तः क्षुद्रस्वभावः 
|| ४१ ||

भुक्त्वा पीत्वा चिरं कालं बालपल्लवपेलवाम् |
तनुतामेत्य यत्नेन विनाशमनुधावति || ४२ ||

बालपल्लवमिव पेलवां मृद्वीं तनुतां कार्श्यम् | पेलवमिति पाठे 
क्रियाविशेषणम् | आश्रयद्वारा उभयत्रापि योग्यता || ४२ ||

तान्येव सुखदुःखानि भावाभावमयान्यसौ |
भूयोऽप्यनुभवन्कायः प्राकृतो हि न लज्जते || ४३ ||

तानि पुनः पुनः पूर्वोपभुक्तान्येव | वीप्सितार्थस्यैव बुद्ध्यारूढस्य 
सर्वनाम्ना परामर्शाद्विनापि द्विर्वचनं [र्वचनं वा लभ्यते] 
वीप्सा लभ्यते | प्राकृतः पामरः || ४३ ||

सुचिरं प्रभुतां कृत्वा संसेव्य विभवश्रियम् |
नोच्छ्रायमेति न स्थैर्यं कायः किमिति पाल्यते || ४४ ||

संसेव्य संप्राप्य | उच्छ्रायमुपचयमुत्कर्षं वा | स्थैर्यमविनाशिताम् || ४४ 
||

जराकाले जरामेति मृत्युकाले तथा मृतिम् |
सम एवाविशेषज्ञः कायो भोगिदरिद्रयोः || ४५ ||

संसाराम्भोधिजठरे तृष्णाकुहरकान्तरे |
सुप्तस्थिष्ठति मुक्तेहो मूकोऽयं कायकच्छपः || ४६ ||

तृष्णैव कुहरकमल्पच्छिद्रम् | सुप्तः सुप्त इव मूढः | अतएव मुक्तेह 
आत्मोद्धारानुकूलेच्छाचेष्टाविधुरोऽतएव मूको गुरूपसर्पणेन 
तत्प्रश्नादिवाग्विकलश्च | कच्छोपलक्षितदुरिन्द्रियैर्दुर्विषयकर्दमरसा##-

दहनैकार्थयोग्यानि कायकाष्ठानि भूरिशः |
संसाराब्धाविहोह्यन्ते कंचित्तेषु नरं विदुः || ४७ ||

दहनमेवैकोऽर्थो मुख्यं प्रयोजनं तद्योग्यानि | तेषु तेषां मध्ये || ४७ ||

दीर्घदौरात्म्यवलया निपातफलपातया |
न देहलतया कार्यं किंचिदस्ति विवेकिनः || ४८ ||

वलनं वलः प्रतानवेष्टनम् | निपातोऽधोगतिस्तत्फलस्तत्पर्यवसितः पातो 
मरणं यस्याः | निपातफलैर्दुश्चरितैः पातो यस्या इति वा || ४८ ||

मज्जन्कर्दमकोशेषु झटित्येव जरां गतः |
न ज्ञायते यात्यचिरात्कः कथं देहदर्दुरः || ४९ ||

कर्दमकोशेषु पङ्काधारेषु विषयपल्वलेषु | कथं कैर्दुर्दशाप्रकारैः | 
दुर्दुरो मेकः || ४९ ||

निःसारसकलारम्भाः कायाश्चपलवायवः |
रजोमार्गेण गच्छन्तो दृश्यन्ते नेह केनचित् || ५० ||

निःसारा नीरसाः | काया एव चपला वायवो झंझापवनाः | रजोमार्गेण 
राजसप्रवृत्त्या धूलिमात्रपरिशेषेण वा धूलिसहितेनाकाशमार्गेणान्यत्र || 
५० ||

वायोर्दीपस्य मनसो गच्छतो ज्ञायते गतिः |
आगच्छतश्च भगवञ्छरीरस्य कदाचन || ५१ ||

अत्र दीपशरीरयोर्गत्यागती विनाशोत्पत्ति पूर्वश्लोकादनुकृष्य शरीरस्य नेह 
केनचिज्ज्ञायत इति संबन्धः || ५१ ||

बद्धास्था ये शरीरेषु बद्धास्था ये जगत्स्थितौ |
तान्मोहमदिरोन्मत्तन्धिग्धिगस्तु पुनः पुनः || ५२ ||

आस्था सारत्वचिरस्थायित्वसत्यत्वाद्यभिमानः | कण्ठोक्तेऽपि पौनःपुन्ये 
द्विर्वचनमतिशयार्थम् || ५२ ||

नाहं देहस्य नो देहो मम नायमहं तथा |
इति विश्रान्तचित्ता ये ते मुने पुरुषोत्तमाः || ५३ ||

अयमिदंत्वेन घटादिवज्जडो देहोऽहं नेति विचार्य विश्रान्तचित्तः | 
परमात्मनीति शेषः | पुरुषोत्तमाः पुरुषश्रेष्ठाः विष्णुस्वरूपा एवेति वा || 
५३ ||

मानावमानबहुला बहुलाभमनोरमाः |
शरीरमात्रबद्धास्थं घ्नन्ति दोषदृशो नरम् || ५४ ||

दोषदृशो दुर्दृष्टयो विशेष्याः | घ्नन्ति मृत्युवशं नयन्ति || ५४ ||

शरीरश्वभ्रशायिन्या पिशाच्या पेशलाङ्गया |
अहंकारचमत्कृत्या छलेन छलिता वयम् || ५५ ||

अहंकारस्य चमत्कृतिर्भोगतृष्णादिः सैव पिशाची | छलेन कपटेन छलिता 
असारे सारतामापाद्य सारापहारेण प्रतारिताः || ५५ ||

प्रज्ञा वराकी सर्वैव कायबद्धास्थयानया |
मिथ्याज्ञानकुराक्षस्या छलिता कष्टमेकिका || ५६ ||

प्रज्ञा सद्बुद्धिः | वराकी दीना | मिथ्याज्ञानमेव कुराक्षसी | एकिका 
विवेकादिस्वसहायशून्या || ५६ ||

न किंचिदपि दृश्येऽस्मिन्सत्यं तेन हतात्मना |
चित्रं दग्धशरीरेण जनता विप्रलभ्यते || ५७ ||

यदा दृश्यवर्गे न किंचिदपि सत्यं तदा तदन्तःपाति शरीरमपि तथैवेति 
स्वत एव दग्धप्रायेणासतापि शरीरेण जीवसमूहः प्रतार्यते 
चित्रमाश्चर्यमेतदित्यर्थः || ५७ ||

दिनैः कतिपयैरेव निर्झराम्बुकणो यथा |
पतत्ययमयत्नेन जरठः कायपल्लवः || ५८ ||

यदि जनताविप्रलम्भेन कायस्य किंचित्प्रयोजनं स्यात्तदा युज्येतापि तदपि 
नास्तीत्याह द्वाभ्याम् || ५८ ||

कायोऽयमचिरापायो बुद्बुदोऽम्बुनिधाविव |
व्यर्थं कार्यपरावर्ते परिस्फूरति निष्फलः || ५९ ||

कार्याणि सांसारिकधावनान्येव पर आवर्तोऽम्भसां भ्रमः | व्यर्थं 
स्वार्थशून्यं यथा स्यात्तथा निष्फलः | परार्थशून्योऽपीत्यर्थः || ५९ ||

मिध्याज्ञानविकारेऽस्मिन्स्वप्नसंभ्रमपत्तने |
काये स्फुटतरापाये क्षणमास्था न मे द्विज || ६० ||

कुतः कायादिदृश्यवर्गस्यासत्यत्वं तत्राह - मिथ्येति | यतो 
मिथ्याभूतस्याज्ञानस्य विकार इत्यर्थः | स्वप्नसंभ्रमनगरतुल्ये | अथवा 
स्वाप्नभ्रान्तीनामाधारे | शरीरे एव स्वप्नदर्शनात् | स्वे शरीरे यथाकामं 
परिवर्तत इति श्रुतेः | नगरस्य नागरिकव्यापारतुल्यसत्ताक-त्वादित्यर्थः || 
६० ||

तडित्सु शरदभ्रेषु गन्धर्वनगरेषु च |
स्थैर्यं येन विनिर्णीतं स विश्वसितु विग्रहे || ६१ ||

विश्वसितु विश्वासं करोतु | विग्रहे देहे || ६१ ||

सतत्भङ्गुरकार्यपरम्परा विजयिजातजयं हठवृत्तिषु |
प्रबलदोषमिदं तु कलेवरं तृणमिवाहमपोह्य सुखं स्थितः || ६२ ||

हठवृत्तिषु भङ्गुरताशैघ्र्ये स्वस्वोत्कर्षख्यापनाय बलात्प्रवृत्तेषु 
पदार्थेषु मध्य सततभङ्गुरकार्यसमूहविजयिनो ये ये तडिच्छरदभ्रा##-
नाशहेतुदोषसामग्रीबाहुल्यादित्यर्थः | अपोह्य तुछबुद्ध्या निरस्य || ६२ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
कायजुगुप्सानामष्टादशः सर्गः || १८ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
कायजुगुप्सानामष्टादशः सर्गः || १८ ||

एकोनविंशः सर्गः १९

श्रीरम उवाच |

लब्ध्वापि तरलाकारे कार्यभारतरङ्गिणि |
संसारसागरे जन्म बाल्यं दुःखाय केवलम् || १ ||

अज्ञानक्षुत्तृषारोगाशौचचापलदूषितम् |
तिर्यग्जन्तुसमावस्थं बाल्यमप्यत्र निन्द्यते ||

ननु न देहस्य सर्वा अवस्था दुःखरूपास्तद्बाल्यस्य सर्वजनस्पृहणीयतया 
रम्यतरत्वात् तद्यथा महाराजो वा महाब्राह्मणो वा महाकुमारो वा 
अतिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयीत इति श्रुत्यापि बाल्यस्यानन्दबहुलत्वप्रति##-
- लब्ध्वापीति | कार्यभारैर्नानाकर्तव्याभिनिवैशैः | 
प्रकृत्यादित्वात्तृतीया | धान्येन धनवातिवत्तद्धितप्रकृत्यर्थे 
अभेदेनान्वयः | तरला अस्थिरा आकाराश्चतुर्विधशरीराणि यस्मिन् | अन्यत्र 
चञ्चलस्वभावे संसारसागरे जन्म मनुष्यजन्म | बाल्यं केवलं 
दुःखायैव लभते जन्तुरिति शेषः | अपिना मनुष्यजन्मनोऽतिदौर्लभ्यं द्योत्यते 
| तथाच श्रुतिः ततो वै तद्दुर्निष्प्रपतरम् इति || १ ||

अशक्तिरापदस्तृष्णा मूकता मूढबुद्धिता |
गृध्नुता लोलता दैन्यं सर्वं बाल्ये प्रवर्तते || २ ||

प्रतिज्ञातार्थं प्रपञ्चयति - अशक्तिरित्यादिना | गृध्नुता साभिलाषता | 
तृष्णा भक्षणादिविषये | गृध्नुता क्रीडाकौतुकादिविषये तदलाभे 
दैन्यमिति भेदः || २ ||

रोषरोदनरौद्रासु दैन्यजर्जरितासु च |
दशासु बन्धनं बाल्यमालानं करिणामिव || ३ ||

चकारोऽनुक्तानन्तदुर्दशासमुच्चयार्थः | बन्धनम् | अधिकरणे ल्युट् | आलानं 
गजबन्धनस्तम्भः || ३ ||

न मृतौ न जरारोगे न चापदि न यौवने |
ताश्चिन्ताः [विनिकृन्तति] परिकृन्तन्ति हृदयं शैशवेषु याः 
|| ४ ||

जरारोगे | समाहारद्वन्द्वे एकवद्भावः | तास्तादृश्यः | परितः कृन्तन्ति 
छिन्दन्तीव पीडयन्ति | या यादृश्यः || ४ ||

तिर्यग्जातिसमारम्भः सर्वैरेवावधीरितः |
लोलो बालसमाचारो मरणादपि दुःखदः || ५ ||

तिर्यग्जातयः पश्वादयस्तैः सम आरम्भो यस्य | अवधीरितो भर्त्सितः || ५ ||

प्रतिबिम्बघनाज्ञानं नानासंकल्पपेलवम् |
बाल्यमालूनसंशीर्णमनः [संशीर्णं मन] कस्य 
सुखावहम् || ६ ||

पुरःस्थितं प्रतिबिम्बमिव स्फुटं घनं निबिडं अज्ञानं प्रतिक्षणं चित्ते 
तत्तद्विषयप्रतिबिम्बनैर्वा घनानि बहुलानि भ्रान्तिज्ञानानि यस्मिन् | अतएव 
नानासंकल्पैः पेलवं मृदु | तुच्छमिति यावत् | तत्तत्संकल्पित##-
यस्मिन् || ६ ||

जलवह्न्यनिलाजस्रजातभीत्या पदे पदे |
यद्भयं शैशवेऽबुद्ध्या कस्यापदि हि तद्भवेत् || ७ ||

भयं लक्षणया दुःखं मुख्यमेव वा भयादपि भयान्तरोत्पत्तेः | 
अबुद्ध्याऽज्ञानेन | हिशब्दोऽप्यर्थे || ७ ||

लीलासु दुर्विलासेषु दुरीहासु दुराशये |
परमं मोहमाधत्ते बालो बलवदापतन् || ८ ||

सामान्यविशेषाभ्यां बुद्ध्यबुद्धिपूर्वकत्वाभ्यां [कायिकत्वेनेति 
क्वचिन्न] कायिकत्वेन मानसत्वेन च लीलादीनां भेदः | मोहं 
सारताभ्रमम् || ८ ||

विकल्पकल्पितारम्भं दुर्विलासं दुरास्पदम् |
शैशवं शासनायैव पुरुषस्य न शान्तये || ९ ||

निष्फलेऽपि कर्मणि बालप्रमत्तादिवचनादपि कौतुहलेन कल्पितमहारम्भम् | 
दुरास्पदं दुष्प्रतिष्ठम् | शासनाय गुर्वादिकृतकशाताडनादिदुःखा##-

ये दोषा ये दुराचारा दुष्क्रमा ये दुराधयः |
ते सर्वे संस्थिता बाल्ये [दुर्गते इव] दुर्गर्त इव कौशिकाः || १० ||

दुष्क्रमा दुरुत्तराः | कौशिका वायसारात्यः || १० ||

बाल्यं रम्यमिति व्यर्थबुद्धयः कल्पयन्ति ये |
तान्मूर्खपुरुषान्ब्रह्मन्धिगस्तु हतचेतसः || ११ ||

यच्छङ्कितं बाल्यं रम्यतरमिति तत्राह - बाल्यमिति | श्रुतिस्तु रागादि##-

यत्र दोलाकृति मनः परिस्फुरति वृत्तिषु |
त्रैलोक्याऽभव्यमप्पि तत्कथं भवति तुष्टये || १२ ||

तदरम्यतामेवोपपादयति - यत्रेत्यादिना | त्रैलोक्ये अभव्यममङ्गलं 
तदपीत्यन्वयः || १२ ||

सर्वेषामेव सत्त्वानां सर्वावस्थाभ्य एव हि |
मनश्चञ्चलतामेति बाल्ये दशगुणं मुने || १३ ||

न केवलं मनुष्याणामेवाभव्यमपि तु सर्वजन्तूनामित्याह - सर्वेषामिति 
| मनश्चाञ्चल्यातिशयस्य दुःखातिशयहेतुता प्रसिद्धैवेति भावः || १३ ||

मनः प्रकृत्यैव चलं बाल्यं च चलतां वरम् |
तयोः संश्लिष्ट्यतोस्त्राता क इवान्तः कुचापले || १४ ||

संश्लिष्यतोर्मिलतोः | कुचापले तत्प्रयुक्तानर्थे || १४ ||

स्त्रीलोचनैस्तडित्पुञ्जैर्ज्वालाजालैस्तरङ्गकैः |
चापलं शिक्षितं ब्रह्मञ्छैशवाक्रान्तचेतसः || १५ ||

शैशवेनाक्रान्ताच्चेतसश्चित्तात्सकाशात् शिक्षितमभ्यस्तं नूनमित्युत्प्रेक्षा || 
१५ ||

शैशवं च मनश्चैव सर्वास्वेव हि वृत्तिषु |
भ्रातराविव लक्ष्येते सततं भङ्गुरास्थिती || १६ ||

भङ्गुरस्थिती | नुमभावश्छान्दसः | चपलस्वभावे || १६ ||

सर्वाणि दुःखभूतानि सर्वे दोषा दुराधयः |
[बाल्यमेव] बालमेवोपजीवन्ति श्रिमन्तमिव मानवाः || १७ ||

दु.खभूतानि प्रभूतदुःखानि दुर्व्यसनादीनि || १७ ||

नवं नवं प्रीतिकरं न शिशुः प्रत्यहं यदि |
प्राप्नोति तदसौ याति विषयैषम्यमूर्छनाम् || १८ ||

तत्तदा विषयद्दुःसहेन वैषम्येण चित्तविकारेण | मूर्छनां मूर्छाम् || १८ ||

स्तोकेन वशमायाति स्तोकेनैति विकारिताम् |
अमेध्य एव रमते बालः कौलेयको यथा || १९ ||

कौलेयकः श्वा | विशेषणानि साधारणानि || १९ ||

अजस्रबाष्पवदनः कर्दमाक्तो जडाशयः |
वर्षोक्षितस्य तप्तस्य स्थलस्य सदृशः शिशुः || २० ||

बाष्पमश्रु ऊष्मोद्गमश्च | जडाशयोऽज्ञबुद्धिरचेतनश्च | 
वर्षोक्षिततप्तभूमावपि बाष्पादयः प्रसिद्धाः || २० ||

भयाहारपरं दीनं दृष्टादृष्टाभिलाषि च |
लोलबुद्धि वपुर्धत्ते बाल्यं दुःखाय केवलम् || २१ ||

भयं च आहारश्च भयाहारौ | दृष्टं संनिहितम् | अदृष्टमसंनिहितम् | 
लोले बुद्धिवपुषी यस्य || २१ ||

स्वसंकल्पाभिलषितान्भावानप्राप्य तप्तधीः |
दुःखमेत्यबलो बालो [विनिष्कृत] विनिष्कृत्त इवाशये || २२ ||

भावान्पदार्थान् | विनिष्कृत्तश्छिन्नः || २२ ||

दुरीहालब्धलक्षाणि [लक्ष्याणि] बहुवक्रोल्बणानि च |
[बाल्यस्य] बालस्य यानि दुःखानि मुने तानि न कस्यचित् || २३ ||

दुरीहाभिर्दुश्चेष्टाभिर्दुष्टमनोरथैर्वा लब्धलक्षाणि प्राप्तास्पदानि | 
बहुभिर्वक्रैरनृजुभिर्वञ्चनोपायैरुल्बणानि क्रूराणि || २३ ||

बालो बलवता स्वेन मनोरथविलासिना |
मनसा तप्यते नित्यं ग्रीष्मेणेव वनस्थली || २४ ||

विद्यागृहगतो बालो परामेति कदर्थनाम् |
आलान इव नागेन्द्रो विषवैषम्यभीषणाम् || २५ ||

अपरां प्रागुक्तादन्यामपि कदर्थनां पारवश्यकशाघाद्यनिष्ट##-

नानामनोरथमयी मिथ्याकल्पितकल्पना |
दुःखायात्यन्तदीर्घाय बालता पेलवाशया || २६ ||

मिथ्यावस्तुष्वेव कल्पिता कल्पना सत्यताबुद्धिर्यस्याम् || २६ ||

संहृष्टो भुवनं भोक्तुमिन्दुमादातुमम्बरात् |
वाञ्छते येन मौर्ख्येण तत्सुखाय कथं भवेत् || २७ ||

कदाचिद्भोजनेच्छया रुदन्बालो भुवनं ते भोजनं दास्यामीति प्रतारणेन 
संहृष्टस्तदेव भोक्तुं वाञ्छते वाञ्छतीति प्रसिद्धम् || २७ ||

अन्तश्चित्तेरशक्तस्य शीतातपनिवारणे |
को विशेषो [महाबाहो] महाबुद्धे बालस्योर्वीरुहस्तथा || २८ ||

अन्तर्मनै चित्तिः शीतातपादिदुःखसंवेदनं यस्य | उर्वीरुहोवृक्षस्य || २८ ||

उड्डीतुमभिवाञ्छन्ति पक्षाभ्यां क्षुत्परायणाः |
भयाहारपरा नित्यं बाला विहगधर्मिणः || २९ ||

उड्डीतुमुड्डयितुम् | इङ्गुणाभावश्छान्दसः | पक्षाभ्यां लक्षणया 
बाहुभ्याम् | विहगधर्मिणः पक्षिसमाः || २९ ||

शैशवे गुरुतो भीतिर्मातृतः पितृतस्तथा |
जनतो ज्येष्ठबालाच्च शैशवं भयमन्दिरम् || ३० ||

सकलदोषदशाविहताशयं शरणमप्यविवेकविलासिनः |
इह न कस्यचिदेव महामुने भवति बाल्यमलं परितुष्टये || ३१ ||

सकलाभिर्दोषदशाभिर्विहताशयं दूषितान्तःकरणम् | अविवेकलक्षणस्य 
विलासिनो निरङ्कुशविहारशीलस्य शरणं गृहम् | चिदिति निपातोऽप्यर्थे | 
एवकारो भिन्नक्रमः | कस्यापि परितुष्टये सुखाय अलमत्यर्थे नैव 
भवतीत्यर्थः || ३१ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
बाल्यजुगुप्सानामैकोनविंशः सर्गः || १९ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
बाल्यजुगुप्सानामैकोनविंशः सर्गः || १९ ||

विंशः सर्गः २०

श्रीराम उवाच |

बाल्यानर्थमथ त्यक्त्वा पुमानभिहताशयः |
आरोहति निपाताय यौवनं संभ्रमेण तु || १ ||

लोभद्वेषमदासूयामानमात्सर्यदूषितम् |
कामाद्यनर्थसदनं यौवनं चात्र निन्द्यते || 

अस्तु बाल्यमतिमौर्ख्याशक्तिपारतन्त्र्येभ्यो दुःखबहुलम् यौवनं तु 
तदभावान्नानाभोगरसरञ्जितत्वाच्च सुखहेतुरेवेति स्पृहणीयमेवे##-
बाल्यानर्थ-मित्यादिना | संभ्रमेण भोगोत्साहेन भ्रान्त्या 
वक्ष्यमाणकामपिशाचा-दिना वा अभिहताशयो दूषितान्तःकरणः | 
आचतुर्दशवर्षं माण्डव्येन मर्यादाकरणान्न तथा बाल्यं निपाताय 
यौवनं तु निपातायैवेति भावः || १ ||

तत्रानन्तविलासस्य लोलस्य स्वस्य चेतसः |
वृत्तिरनुभवन्याति दुःखाद्दुःखान्तरं जडः || २ ||

तत्र यौवने | अनन्ता विलासाश्चेष्टा यस्य | वृत्ति रागद्वेषादिपरिणामान् | जडो 
मूर्खः || २ ||

स्वचित्तबिलसंस्थेन नानासंभ्रमकारिणा |
बलात्कामपिशाचेन विवशः परिभूयते || ३ ||

परिभूयते विवेकं तिरस्कृत्य वशीक्रियते || ३ ||

चिन्तानां लोलवृत्तीनां ललनानामिवाऽवृतीः |
अर्पयत्यवशं चेतो बालानामञ्जनं यथा || ४ ||

अतएवाऽवशमस्वतन्त्रं चेतो ललनानां युवतीनामिव लोलवृत्तीनां 
चञ्चलस्थितिकानां चिन्तानां अवृत्तिः वरणं वृतिस्तिरोधानं तदभावान् | 
स्वैरप्रसरानिति यावत् | अर्पयति प्रयच्छति | यथा निध्यादिदर्शनाय बालानां 
करतलेऽर्पितं सिद्धाञ्जनं लोलवृत्तीनां तन्नयनप्रभाणां अवृतीः 
अनावरणानि | भूमिशिलादिव्यवधानतिरस्कारेण स्वैरं 
निधिदर्शनसमर्थतामिति यावत् || ४ ||

ते ते दोषा दुरारम्भास्तत्र तं तादृशाशयम् |
तद्रूपं प्रतिलुम्पन्ति दुष्तास्तेनैव ये मुने || ५ ||

तत्र यौवने तादृशाशयं कामचिन्तादिवशीकृतचित्तमतएव तद्रूपं 
तत्प्रायं तं पुरुषं नरकादिहेतुत्वाद्व्ययक्लेशसाध्यत्वाच्च दुष्टा 
आरम्भाः स्त्रीद्यूतकलहादिव्यसनारम्भा येभ्यस्ते तथाविधास्ते ते प्रसिद्धा 
रागलोभादिदोषाः प्रतिलुम्पन्ति विनाशयन्ति | ये दोषास्तेन यौवनेनैव दुष्टाः | 
अतिशयं नीता इत्यर्थः || ५ ||

महानरकबीजेन संततभ्रमदायिना |
यौवनेन न ये नष्टा नष्टा नान्येन ते जनाः || ६ ||

अतएव महानवरकेति | स्पष्टम् || ६ ||

नानारसमयी चित्रवृत्तान्तनिचयोम्भिता |
भीमा यौवनभूर्येन तीर्णा धीरः स उच्यते || ७ ||

रसाः शृङ्गारादयः कट्वादयो विषयाभिलाषा दुस्तरजलानि च | प्राचुर्ये 
मयट् | रागलोभादीनां चोरव्याघ्रसर्पादीनां च चैत्रैराश्चर्यहेतु##-

[भास्वराकार] निमेषभासुराकारमालोलघनगर्जितम् |
विद्युत्प्रकाशमिवं यौवनं मे न रोचते || ८ ||

घनानि बहुलानि गर्जितानीव साभिमानोक्तयो घनानां मेघानां गर्जितानि च 
यस्मिन् | अतएव विद्युदिव प्रकाशमानम् || ८ ||

मधुरं स्वादु तिक्तं च दूषणं दोषभूषणम् |
सुराकल्लोलसदृशं यौवनं मे न रोचते || ९ ||

भोगकाले मधुरमतएव स्वादु हृद्यं तिक्तं परिणामतः दूषणं 
निन्दाहेतुदोषाणां भूषणमलंकारायमाणम् | सुरायाः कल्लोला 
मदविलासाः || ९ ||

असत्यं सत्यसंकाशमचिराद्विप्रलम्भदम् |
स्वप्नाङ्गनासङ्गसमं यौवनं मे न रोचते || १० ||

विप्रलम्भदं वञ्चनप्रदम् || १० ||

सर्वस्याग्रे सर्वपुंसः क्षणमात्रमनोहरम् |
गन्धर्वनगरप्रख्यं यौवनं मे न रोचते || ११ ||

सर्वस्य क्षणमनोहरस्य वस्तुजातस्य मध्ये अग्रे अग्रेसरं श्रेष्ठमित्यर्थः | 
गन्धर्वनगरदर्शनस्य मरणचिह्नत्वात्तत्पक्षे सर्वस्य वयसोऽग्रे अन्ते 
इत्यर्थः || ११ ||

इषुप्रपातमात्रं हि सुखदं दुःखभासुरम् |
दाहपोषप्रदं नित्यं यौवनं मे न रोचते || १२ ||

ज्यामुक्त इषुर्यावता कालेन लक्ष्यं प्रपतति तावत्कालं सुखदम् || १२ ||

आपातमात्ररमणं सद्भावरहितान्तरम् |
वेश्यास्त्रीसंगमप्रख्यं यौवनं मे न रोचते || १३ ||

रमणं रमणीयम् | सद्भावः शुभचित्तता || १३ ||

ये केचन समारम्भास्ते सर्वे सर्वदुःखदाः |
तारुण्ये संनिधिं यान्ति महोत्पाता इव क्षये || १४ ||

सर्वेषां दुःखदा ये केचन समारम्भास्ते सर्वे इत्यन्वयः | क्षये प्रलये || १४ 
||

हार्दान्धकारकारिण्या भैरवाकारवानपि |
यौवनाज्ञानयामिन्या बिभेति भगवानपि [ज्ञानवानपि] || १५ ||

भैरवाकारवान् भगवानीश्वरोऽपि यौवनयुक्ताज्ञानरात्रेर्नूनं बिभेति 
कथमन्यथा सदैव विवेकज्ञानचन्द्रं धारयतीति भावः || १५ ||

सुविस्मृतशुभाचारं बुद्धिवैधुर्यदायिनम् |
ददात्यतितरामेष भ्रमं यौवनसंभ्रमः || १६ ||

भ्रमं भ्रान्तिम् | संभ्रमो मोहः || १६ ||

कान्तावियोगजातेन हृदि दुःस्पर्शवह्निना |
यौवने दह्यते जन्तुस्तरुर्दावाग्निना यथा || १७ ||

दुःस्पर्ऽऽअः स्प्रष्टुमशक्यः शोकवह्निस्तेन हृदि चित्ते दह्यते || १७ ||

सुनिर्मलापि विस्तीर्णा पावन्यपि हि यौवने |
मतिः कलुषतामेति प्रावृषीव तरङ्गिणी || १८ ||

दोषमार्जनेन निर्मला | औदार्येण | विस्तीर्णा | गुणाधानैः 
[गुणाधानेन] पावनी | चकारः 
शैत्यमाधुर्याद्यनुक्तसमुच्चयार्थः || १८ ||

शक्यते घनकल्लोला भीमा लङ्घयितुं नदी |
न तु तारुण्यतरला तृष्णातरलितान्तरा || १९ ||

तारुण्येन तरला चञ्चला चित्तवृत्तिः | भोगतृष्णया तरलितानि 
आन्तराणीन्द्रियाणि यस्याम् || १९ ||

सा कान्ता तौ स्तनौ पीनौ ते विलासास्तदाननम् |
तारुण्य इति चिन्ताभिर्याति जर्जरतां जनः || २० ||

जर्जरतां शैथिल्यम् || २० ||

नरं तरलर्ष्णार्ति युवानमिह साधवः |
पूजयन्ति न तु च्छिन्नं जरत्तृणलवं यथा || २१ ||

तरलास्तृष्णार्तयो यस्मिन् | न [नेति क्वचिन्न लभ्यते] केवलं न 
पूजयन्ति किंत्ववमन्यन्तेऽपीति द्योतनाय तु शब्दः || २१ ||

नाशायैव मदार्तस्य दोषमौक्तिकधारिणः |
अभिमानमहेभस्य नित्यालानं हि यौवनम् || २२ ||

मानभङ्गस्तु मनस्विनां मरणोपम इत्यभिप्रेत्याह - नाशायैवेति | 
अभिमान एव महेभस्तस्य अथवा अभिमानैर्महेभवत्स्तब्धस्याविवेकि##-
|| २२ ||

मनोविपुलमूलानां दोषाशीविषधारिणाम् |
शोषरोदनवृक्षाणां यौवनं बत काननम् || २३ ||

इष्टालाभवियोगाभ्यामन्तर्दाहाच्छोषस्तद्युक्तरोदनान्येव वृक्षाः | दोषा 
एवाशीविषाः सर्पाः | बतेति खेदे || २३ ||

रसकेसरसंबाधं कुविकल्पदलाकुलम् |
दुश्चिन्ताचञ्चरीकाणां पुष्करं विद्धि यौवनम् || २४ ||

रस्यते इति रसः सुखलवमकरन्दस्तेन के सुखे विषये सरन्ति प्रसरन्तीति 
रागादय एव केसरास्तैश्च संबाधं निबिडितम् | दलानि पत्राणि | चञ्चरीका 
भ्रमारः | पुष्करं पद्मम् || २४ ||

कृताकृतकुपक्षाणां हृत्सरस्तीरचारिणाम् |
आधिव्याधिविहंगानामालयो नवयौवनम् || २५ ||

कृतं पापमकृतं पुण्यं लौकिककार्याणि वा कृताकृतानि 
पतनहेतुत्वात्कु-पक्षाः | आलयो नीडम् || २५ ||

जडानां गतसंख्यानां कल्लोलानां विलासिनाम् |
अमपेक्षितमर्यादो वारिधिर्नवयौवनम् || २६ ||

असंख्यत्वादेव गतसंख्यानां कल्लोलानां विकल्पतरङ्गाणाम् | विलासिनां 
विलसनशीलानाम् | अनपेक्षितमर्यादोऽनवधिः | अनपेक्षित-मनिष्टं 
जरादिदुःखमेव मर्यादा पर्यवसानभूर्यस्येति वा || २६ ||

सर्वेषां गुणसर्गाणां परिरूढरजस्तमाः |
अपनेतुं स्थितिं दक्षो विषमो यौवनानिलः || २७ ||

चिताकाशे प्रसादप्रकाशविवेकदृक्प्रसरादीनां सर्वेषां गुणानां 
सृज्यन्ते साधुसंगमसच्छास्त्रप्रयत्नादिभिरुत्पाद्यन्त इति सर्गास्तेषाम् | 
विशेष्यविशेषणभावे कामचारात्परनिपातः | प्रयत्नसहस्रसाधितानामपि 
[साध्यानामपि] सद्गुणानामिति यावत् | स्थितिं स्थैर्यमपनेतुं दक्षः 
समर्थः | अनिलपक्षे गुणसर्गाणां लूतासृष्टतन्तूनां च || २७ ||

नयन्ति पाण्डुतां वक्रमाकुलावकरोत्कटाः |
आरोहन्ति परां कोटिं रूक्षा यौवनपांसवः || २८ ||

पाण्डुतामिति | विषयवासनोत्थरोगैरित्यर्थः | आकुलैश्चालितैरवकरैरुत्करा##-
दोषोत्कर्ष-मूर्ध्वदेशं च || २८ ||

उद्बोधयति दोषालिं [विकृन्नति] निकृन्तति गुणावलिम् |
नराणां यौवनोल्लासो विलासो दुऋकृतश्रियाम् || २९ ||

दोषाणामालिं समूहम् | दुष्कृतश्रियां पापसंपदां 
विलासहेतुत्वाद्विलासः || २९ ||

शरीरपङ्कजरजश्चञ्चलां मतिषट्पदीम् |
निबन्धन्मोहयत्येष नवयौवनचन्द्रमाः || ३० ||

रजोगुणपरागनिरुद्धविवेकपक्षत्वाद्देहपङ्कज एव चञ्चलां मतिषट्पदीं 
बुद्धिभ्रमरीमर्थात्तदभिमानकोशे निबध्नन्मोहयति || ३० ||

शरीरखण्डकोद्भूता रम्या यौवनवल्लरी |
लग्नमेव मनोभृङ्गं मदयत्युन्नतिं गता || ३१ ||

शरीरलक्षणे खण्डके अल्पे वनखण्डे कुञ्जे वा | वल्लरी पुष्पमञ्जरी | 
मदयति मोहयति | उन्नतिमुत्कर्षमूर्ध्वदेशं च || ३१ ||

शरीरमरुतापोत्थां युवतामृगतृष्णिकाम् |
मनोमृगाः प्रधावन्तः पतन्ति विषयावटे || ३२ ||

शरीरमेव मरुभूमिस्तत्र कामातपतापेनोत्थां प्रतिभातां युवता यौवनं 
सैव मृगतृष्णिका तां प्रति धावन्तः | विषयलक्षणे अवटे गर्ते || ३२ ||

शरीरशर्वरीज्योत्स्ना चित्तकेसरिणः सटा |
लहरी जीविताम्भोधेर्युवता मे न तुष्टये || ३३ ||

शरीरमेव शर्वरी रात्रिस्तस्या ज्योत्स्ना चन्द्रिका | चित्तलक्षणस्य केसरिणः 
सटास्कन्धलोम | तेन हि स शोभते | लहरी वीचिमाला || ३३ ||

दिनानि कतिचिद्येयं फलिता देहजङ्गले |
युवता शरदस्यां हि न समाश्वासमर्हथ || ३४ ||

येयं युवता सेयं हि यस्माद्देहजङ्गले कतिचिद्दिनानि फलिता संजातफला 
शरत् शरत्कालः | अचिरादेव क्षयमेष्यतीति भावः | अतोऽस्यां समाश्वासं 
नार्हथेति स्वजनान्प्रत्युक्तिः || ३४ ||

झटित्येव प्रयात्येव शरीराद्युवताखगः |
क्षणेनैवाल्पभाग्यस्य हस्ताच्चिन्तामणिर्यथा || ३५ ||

उक्तमेव प्रपञ्चयति - झटितीत्यादिभिः षड्भिः || ३५ ||

यदा यदा परां कोटिमध्यारोहति यौवनम् |
वल्गन्ति सज्वराः कामास्तदा नाशाय केवलम् || ३६ ||

परां कोटिमुत्कर्षकाष्ठाम् | वल्गन्ति गच्छन्ति | वृद्धमिति यावत् | सज्वराः 
ससंतापाः | पूर्वत्र वीप्सादर्शनात्तदातदेति परिणेयम् || ३६ ||

तावदेव विवल्गन्ति रागद्वेषपिशाचकाः |
नास्तमेति समस्तैषा यावद्युवनयामिनी || ३७ ||

विवल्गन्ति विशेषेण संचरन्ति | यामिनी रात्रिः || ३७ ||

नानाविकारबहुले वराके क्षणनाशिनि |
कारुण्यं कुरु तारुण्ये म्रियमाणे सुते यथा || ३८ ||

विकाराश्चित्तविकारा बाललीलाश्च || ३८ ||

हर्षमायाति यो मोहात्पुरुषः क्षणभङ्गिना |
यौवनेन महामुग्धः स वै नरमृगः स्मृतः || ३९ ||

क्षणभङ्गिना यौवनेन मोहाद्यो हर्षमायाति स नरमृगो मनुष्यः 
सन्नपि पशुरेव | यतोऽसौ महामुग्धः || ३९ ||

मानमोहान्मदोन्मत्तं यौवनं योऽभिलष्यति |
अचिरेण स दुर्बुद्धिः पश्चात्तापेन युज्यते || ४० ||

मानमोहादभिमानसहितादज्ञानात् | अभिलष्यति सारबुद्ध्या सज्जते || ४० ||

ते पूज्यास्ते महात्मानस्त एव पुरुषा भुवि |
ये सुखेन समुत्तिर्णाः साधो यौवनसंकटात् || ४१ ||

सुखेन अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्याद्यनुपक्षयेण || ४१ ||

सुखेन तीर्यतेऽम्भोधिरुत्कृष्टमकराकरः |
न कल्लोलबलोल्लासि सदोषं हतयौवनम् || ४२ ||

उत्कृष्टानां महतां मकराणां ग्राहाणामाकरः खनिः | 
रागादिकल्लोलानां बलेनोल्लसनशीलम् | हतं निन्दितम् | कुत्सितानि कुत्सनैः इति 
तत्पुरुषः || ४२ ||

विनयभूषितमार्यजनास्पदं करुणयोज्ज्वलमावलितं गुणैः |
इह हि दुर्लभमङ्ग सुयौवनं जगति काननमम्बरगं यथा || ४३ ||

ननु बाल्यवार्थकयोर्मौर्ख्याशक्तिभ्यां [मौग्ध्याशक्तिभ्यां] 
पुरुषार्थसाधनायोग्यत्वाद्यौवनस्यापि दोषबहुलत्वान्नास्ति कदापि पुरुषस्य 
साधनसंपत्त्या [पुरुषार्थं प्रत्याशेति] 
पुरुषार्थप्रत्याशेत्याशङ्क्य न सर्वं यौवनं निन्द्यते किंतु 
दुर्यौवनमेव सुयौवनं तु पुरुषार्थपर्यवसितमेवेति 
लक्षणैस्तद्दर्शयंस्तस्य दुर्लभतामाह - विनयेति | आर्याः पूज्या जना 
मुनिजना आस्पदं स्थानं यस्य आर्यजनानां 
साधुनामास्पदमावासस्थानवद्विश्रान्तिदमिति वा | गुणैः 
शान्तिदान्त्यादिभिः | जगति संसारे | हिशब्दोऽप्यर्थे | इहास्मिन्मनुष्यजन्मन्यपि 
सुदुर्लभं किमन्यत्रेत्यर्थः | अम्बरगं काननं नन्दनवनम् | तत्पक्षे वीन् 
पक्षिणो नयन्ति प्रापयन्ति स्वसंनिधिमिति विनयाः कल्पवृक्षास्तैर्भूषितम् | 
आर्यजना देवास्तेषामास्पदम् | अतएव करुणया दयया ऊर्जितम् | गुणैः 
फलपुष्पसमृद्ध्यादिभिः कल्पलतागुणैरावलितं वेष्टितमिति वा | इह भुवि 
सुदुर्लभमिति योज्यम् || ४३ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
यौवनगर्हा नाम विंशतितमः सर्गः || २० ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे यौवनगर्हा 
नाम विंशतितमः सर्गः || २० ||

एकविंशः सर्गः २१ 

श्रीराम उवाच |

मांसपाञ्चलिकायास्तु यन्त्रलोलेऽङ्गपञ्जरे |
स्नायवस्थिग्रन्थिशालिन्याः स्त्रियाः किमिव शोभनं || १ ||

प्रत्यक्षनरकव्रातनिष्पन्ननिखिलाङ्गिकाः |
स्त्रियोऽप्यत्र विनिन्द्यन्ते पुंसां नरकजन्मदाः ||

येषु स्त्रीपिण्डेषु यूनां रमणीयताभ्रमस्तेषां स्वरूपं विविच्य 
दर्शयितुमुपक्रमते - मांसेत्यादिना | स्नायवः शिराः | ग्रथनं 
ग्रन्थिस्तेन शालिन्याः शोभनाया मांसमययाः पाञ्चालिकायाः प्रतिमायाः 
स्त्रियाः शकटादियन्त्रमिव लोले चञ्चले अङ्गपञ्चरे शोभनमिव यन्मन्यन्ते 
तत्किम् | न किंचिदित्यर्थः || १ ||

त्वड्वांसरक्तबाष्पाम्बु पृथक्कृत्वा विलोचनम् |
समालोकय रम्यं चेत्किं मुधा परिमुह्यसि || २ ||

उक्तमेव प्रपञ्चयिष्यन्प्रधमं यूनां यत्र नेत्रे विलासविभ्रमस्तत्र विवेके 
अशोभनतां दर्शयति - त्वगिति | समाहारद्वन्द्वः | रम्यं चेत्सज्जस्व 
[सज्जस्वेति फलितार्थकथनम्] | किं मुधेति | नोचेदिति शेषः | मुधा 
व्यर्थम् || २ ||

इतः केशा इतो रक्तमितीयं प्रमदातनुः |
किमेतया निन्दितया करोति विपुलाशयः || ३ ||

विपुलाशयो विवेकविस्तीर्णबुद्धिः || ३ ||

वासोविलेपनैर्यानि लालितानि पुनः पुनः |
तान्यङ्गान्यङ्ग लुण्ठन्ति क्रव्यादाः सर्वदेहिनाम् || ४ ||

अङ्गेति कोमलामन्त्रणे | लुण्ठन्ति उपघ्नन्ति | क्रव्यादा मांसाशिनो 
गृध्रगोमायवादयः || ४ ||

मेरुशृङ्गतटोल्लासिगङ्गाजलरयोपमा |
दृष्टा यस्मिन्स्तने मुक्ताहारस्योल्लासशालिता || ५ ||

रयः प्रवाहः | मुक्ताहारस्य उल्लासशालिता शोभा यस्मिन्स्तने दृष्टा स एव 
ललनास्तन इत्युत्तरेण संबन्धः || ५ ||

श्मशानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः |
श्वभिरास्वाद्यते काले लघुपिण्ड इवान्धसः || ६ ||

आस्वाद्यते रुच्या भक्ष्यते | अन्धस ओदनस्य || ६ ||

रक्तमांसास्थिदिग्धानि करभस्य यथा वने |
तथैवाङ्गानि कामिन्यास्तां प्रत्यपि हि को ग्रहः || ७ ||

दिग्धान्युपचितानि करभस्य खरस्योष्ट्रस्य वा | ग्रह आग्रहः | आशातिशय इति 
यावत् || ७ ||

आपातरमणीयत्वं [कल्प्यते केवलं स्त्रियः] कल्पते केवलं 
स्त्रियाः |
मन्ये तदपि नास्त्यत्र मुने मोहैककारणम् || ८ ||

अविचारजं ज्ञानमापातं पतनावधीति वा | कल्पते युज्यते | यतो 
मोहैककारणं चित्तविभ्रमैकनिमित्तकं तत् | नहि तथाविधं 
शुक्तिरजताद्यस्तीति भावः || ८ ||

विपुलोल्लासदायिन्या मदमन्मथपूर्वकम् |
को विशेषो विकारिण्या मदिरायाः [स्त्रियस्तथा] स्त्रियास्तथा || ९ ||

विकारिण्याः स्वतः कामकिण्वादिविकारवत्याः स्खलनकलहादिविकारिण्या 
[विकारकारिण्या] वा || ९ ||

ललनालानसंलीना मुने मानवदन्तिनः |
प्रबोधं नाधिगच्छन्ति दृधैरपि शमाङ्कुशैः || १० ||

सम्यग्लीना मदमोहात्सुप्तप्रायाः | प्रबोधं विवेकजागरणम् || १० ||

केशकज्जलधारिण्यो दुःस्पर्शा लोचनप्रियाः |
दुष्कृताग्निशिखा नार्थो दहन्ति तृणवन्नरम् || ११ ||

नार्यः स्त्रियः द्ष्कृताग्नीनां शिखा ज्वालाः | तदेव तद्धर्मैःरुपपादयति 
- केशेति | केशा एव कज्जलानि केशान्कज्जलानि च धारयितुं शीलं यासाम् | 
दुःस्पर्शाः स्प्रष्टुमशक्याः | लोचनप्रियाः प्रियदर्शनाः | अतएव हि नरं 
तृणवद्दहन्ति || ११ ||

ज्वलतामतिदूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः |
स्त्रियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं चारु दारुणम् || १२ ||

अतिदूरे संयमिन्यां दारुणं यथा स्यात्तथा ज्वलतामपि नरकाग्नीना##-
स्वतश्च विरोधाभासः | अथवा दारुणमित्यपीन्धनविशेषणमेव | तथाच 
तत्रापि स्वत एव विरोधाभासः | परिहारस्तु वासनादुष्टत्वात् सरसाः आपाततः 
नीरसाः परमार्थतः | एवं चारु आपाततः दारुणं फलत इति || १२ ||

विकीर्णाकारकबरी तरत्तारकलोचना |
पुर्णेन्दुबिम्बवदना कुसुमोत्करहासिनी || १३ ||

यामिन्या आकारोऽन्धकारः स एव स इव वा कबरी केशपाशो यस्याः | तरन्त्यो 
भ्रमन्त्यस्तारका नक्षत्राण्येव लोचनानि तानीव च तरत्तारके चलत्कनीनिके वा 
लोचने यस्याः | एवमिन्दुबिम्बमेव इन्दुबिम्बमिव वा वदनं यस्याः | 
कुसुमोत्कर एव कुसुमोत्कर इव वा हासोऽस्या अस्तीति विग्रहः || १३ ||

लीलाविलोलपुरुषा कार्यसंहारकारिणी |
परं विमोहनं बुद्धेः कामिनी दीर्घयामिनी || १४ ||

शृङ्गारलीलाभिर्विलोलाः पुरुषायस्याम् | अतएव तेषां कार्याणामवश्य##-
व्यर्थमायुर्विनाशायेति भावः || १४ ||

पुष्पाभिराममधुरा करपल्लवशालिनी |
भ्रमराक्षिविलासाढ्या स्तनस्तबकधारिणी || १५ ||

न केवलं पुरुषार्थविघातिता अपित्वनर्थहेतुतापीत्याह - पुष्पेत्यादि##-
स्तनावेव स्तनाविव || १५ ||

पुष्पकेषरगौराङ्गी नरमारणतत्परा |
ददात्युन्मत्तवैवशं कान्ता विषलता यथा || १६ ||

पुष्पकेसरैः पुष्पकेसराणीव वा | उन्मत्तानां कामोन्मादात्स्वसेविनां 
मूर्खाणां मूर्छामरणादिवैवश्यं ददाति || १६ ||

सत्कार्योच्छ्वासमात्रेण भुजङ्गदलनोत्कया |
कान्तयोद्ध्रियते जन्तुः करभ्येवोरगो बिलात् || १७ ||

करभ्यत्र भल्लुकी | सा हि बिलस्थान्सर्पादीन्श्वासबलेनाकृष्य भक्षयतीति 
प्रसिद्धम् | तथा सत्कार्यैरलीकसत्कारैरुच्छ्वास आश्वासनं तावन्मात्रेण 
भुजङ्गानां विटानां दलने वित्तचित्तापहारेण विनाशे सोत्कण्ठया कान्तया 
जन्तुरुद्ध्रियते | वशीक्रियत इत्यर्थः || १७ ||

कामनाम्ना किरातेन विकीर्णा मुग्धचेतसाम् |
नार्यो नरविहंगानामङ्गबन्धनवागुराः || १८ ||

विकीर्णाः प्रसारिताः | वागुरा जालानि || १८ ||

ललनाविपुलालाने मनोमत्तमतंगजः |
रतिशृङ्खलया ब्रह्मन्बद्धस्तिष्ठति मूकवत् || १९ ||

जन्मपल्वलमत्स्यानां [वित्तकर्दम] चित्तकर्दमचारिणाम् |
पुंसां दुर्वासनारज्जुर्नारी बडिशपिण्डिका || २० ||

बडिशं मत्स्यवेधनकण्टकस्तत्रत्या पिष्टपिण्डिका || २० ||

कन्दुरं च तुरङ्गाणामालानमिव दन्तिनाम् |
पुंसां मन्त्र इवाहीनां बन्धनं वामलोचना || २१ ||

मन्दुरं मन्दुरा वाजिशाला || २१ ||

नानारसवती चित्रा भोगभूमिरियं मुने |
स्त्रियमाश्रित्य संयाता परामिह हि संस्थितिम् || २२ ||

इयं भोगभूमिर्ब्रह्माण्डलक्षणा इह संसारे परां दृढां संस्थितिं 
चिरस्थितिं संयाता प्राप्ता || २२ ||

सर्वेषां दोषरत्नानां सुसमुद्गिकयाऽनया |
दुःखशृङ्खलया नित्यमलमस्तु मम स्त्रिया || २३ ||

सुसमुद्गिकया दृढसंपुटिकया | अलं पर्याप्तम् | प्रयोजनं नास्तीत्यर्थः || 
२३ ||

किं स्तनेन किमक्ष्णा वा किं नितम्बेन किं भुवा |
मांसमात्रैकसारेण करोम्यहमवस्तुना || २४ ||

अवस्तुना तुच्छेन || २४ ||

इति मांसमितो रक्तमितोऽस्थीनीति वासरैः |
ब्रह्मन्कतिपयैरेव याति स्त्री विशरारुताम् || २५ ||

विशरारुतां विशीर्णताम् || २५ ||

यास्तात् पुरुषैः स्थूलैर्ललिता मनुजैः प्रियाः |
ता मुने प्रविभक्ताङ्ग्यः स्वपन्ति पितृभूइषु || २६ ||

स्थूलैरसूक्ष्मदर्शिभिः | ललिता लालिताः | पितृभूमिषु श्मशानेषु || २६ ||

यस्मिन्घनतरस्नेहं मुखे पत्राङ्कुराः स्त्रियः | 
कान्तेन रचिता ब्रह्मन्पीयते तेन जङ्गले || २७ ||

कर्पूरगोरोचनचन्दनादिकृतास्तिलकरचनाविशेषाः पत्राङ्कुराः | पीयते 
शुष्यते | पै शोषणे | अकर्मत्वाद्भावे लः || २७ ||

केशाः श्मशानवृक्षेषु यान्ति चामरलेखिकाम् |
अस्थीन्युडुवदाभान्ति दिनैरवनिमण्डले || २८ ||

स्त्रियः केशाः लेख उल्लेख उत्प्रेक्षा सैव लेखिका ताम् | भस्मधूसरत्वा##-

पिबन्ति पांसवो रक्तं क्रव्यादाश्चाप्यनेकशः |
चर्माणि च शिवा भुङ्क्ते खं यान्ति प्राणवायवः || २९ ||

पिबन्ति शोषयन्ति | पांसवो धूलयः | क्रव्यं मांसमदन्तीति क्रव्यादा 
अनेकशः सन्तीति शेषः | शिवा सृगाली || २९ ||

इत्येषा ललनाङ्गानामचिरेणैव भाविनी |
स्थिर्मया वः कथिता किं भ्रान्तिमनुधावथ || ३० ||

स्थितिः परिणतिः || ३० ||

भूतपञ्चकसंघट्टसंस्थानं ललनाभिधम् |
रसादभिपतत्वेतकथं नाम धियान्वितः || ३१ ||

संघट्टनं संघट्टस्तकृतं संस्थानं संनिवेशम् | 
रसाद्रागाद्धियान्वितो बुद्धिमान्कथमभिपततु | अर्हे कृत्यतृचश्च इति 
चकारेण लोडपि समुच्चीयत इति केचित् || ३१ ||

शाख्याप्रतानगहना कट्वम्लफलमालिनी |
सुतालोत्तालतामेति चिन्ता कान्तानुसारिणी || ३२ ||

पारलौकिकं दुःखं कटुफलमैहिकशोकरागादिकं त्वीषत्सुखलवमिश्र##-
वानानामम्लता | उत्तालतामूर्ध्वविस्तीर्णताम् || ३२ ||

कान्दिग्भूततया चेतो घनगर्धान्धमाकुलम् |
परं मोहमुपादत्ते यूथभ्रष्टमृगो यथा || ३३ ||

आकुलमुक्तचिन्तयेति गम्यते | अतएव घनेन निबिडेन गर्धेन 
धनाभिलाषेणान्धम् | कां दिशं गमिष्यामि क्व धनं 
लप्स्यामीत्येवंभूततया चेतोमोहमुपादत्ते || ३३ ||

शोच्यतां परमां याति तरुणस्तरुणीपरः |
निबद्धः करिणीलोलो विन्ध्यखाते यथा गजः || ३४ ||

खाते गर्ते || ३४ ||

यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा निःस्त्रीकस्य क्व भोगभूः |
स्त्रियं त्यक्त्वा जतत्त्यक्तं जतत्त्यकत्वा सुखी भवेत् || ३५ ||

भवनं भूः संभवः || ३५ ||

आपातमात्ररमणेषु सुदुस्तरेषु
भोगेषु नाहमलिपक्षतिचञ्चलेषु |
ब्रह्मन्नमे मरणरोगजरादिभीत्या
शाम्याम्यहं परमुपैमि पदं प्रयत्नात् || ३६ ||

पक्षतिः पक्षमूलम् | मरणजन्मजरादिभीत्या भोगेष्वहं न रमे इति 
संबन्धः | शाम्याम्युपरतोऽस्मि | उपैमीति वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवत् || ३६ 
||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
स्त्रीजुगुप्सा नामैकविंशतितमः सर्गः || २१ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे स्त्रीजुगुप्सा 
नामैकविंशतितमः सर्गः || २१ ||

द्वाविंशः सर्गः २२

श्रीराम उवाच |

अपर्याप्तं हि बालत्वं बलात्पिबति यौवनम् |
यौवनं च जरा पश्चात्पश्य कर्कशतां मिथः || १ ||

शोकमोहवियोगार्तिविषादगदसंकुलम् |
चिन्तापरिभवस्थानं वृद्धत्वमिह निन्द्यते ||

ननु कामादिदोषप्राबल्यान्मास्तु यौवने सुखम् वृद्धावस्थायां तु 
तदुपशान्तौ विनीतैः पुत्रपौत्रादिभिर्गृहे सेव्यमानस्य बहुतरं सुखं 
भविष्यतीत्याशङ्क्य तत्र दुःखस्थानामानन्त्यं विस्तरेण विवक्षुः 
प्रथमं स्वकुलग्रासिसर्पाणां दया परकुले कुतः इति न्यायेन कर्क##-
१ ||

हिमाशनिरिवाम्भोजं वात्येव शरदम्बुकम् [दम्बुजं] |
देहं जरा नाशयति नदी तीरतरुं यथा || २ ||

पामराणां परमप्रेमास्पदसुखायतनस्य देहस्यैव शिथिलीकरणे क्व तत्र 
सुखप्रत्याशेत्याह - हिमाशनिरिवेत्यादिना | हिममशनिर्वज्रमिवेति 
हिमाशनिः | [दम्बुजं] अम्बुकमम्बुकणं तृणाग्रस्थमिति यावत् || 
२ ||

जर्जरीकृतसर्वाङ्गी जरा जरठरूपिणी |
विरूपतां नयत्याशु देहं विषलवो यथा || ३ ||

जरठरूपिणीत्यौत्प्रेक्षिकम् | यदि स्वयं तथा न स्यात्कथमन्यांस्तथा 
कुर्यादिति | विषलवो भुक्त इति शेषः || ३ ||

[दीर्घसर्वाङ्गं] शिधिलादीर्णसर्वाङ्गं जराजीर्णकलेवरम् |
समं पश्यन्ति कामिन्यः पुरुषं करभं यथा || ४ ||

समशब्दोऽत्र सर्वपर्यायः | कामिन्यो जराजीर्णकलेवरं सर्वं पुरुषं 
करभं उष्ट्रं यथा तथा पश्यन्ति | तदेवोपपादयति - शिथिलेति | 
शिथिलान्यादीर्णानि सर्वाङ्गानि यस्य तम् || ४ ||

अनायासकदर्थिन्या गृहीते जरसा जने |
पलायय गच्छति प्रज्ञा सपत्न्येवाहताङ्गना || ५ ||

अनायासेन विनैवायासम् | कदर्थयितुं दैन्यं प्रापयितुं शीलं यस्याः | 
आहता परिभूता || ५ ||

दासाः पुत्राः स्त्रियश्चैव बान्धवाः सुहृदस्तथा |
हसन्त्युन्मत्तकमिव नरं वार्धककम्पितम् || ६ ||

उन्मत्तकमिति कुत्सायां कन् || ६ ||

दुष्प्रेक्ष्यं जरठं दीनं हीनं गुणपराक्रमैः |
गृधो वृक्षमिवादीर्घं गर्धो ह्यभ्येति वृद्धकम् || ७ ||

आदीर्घमतिदीर्घम् | गर्धोऽभिलाषातिशयः | वृक्षपक्षे सफलशाखा##-

दैन्यदोषमयी दीर्घा हृदि दाहप्रदायिनी |
सर्वापदामेकसखी वार्धके वर्धते स्पृहा || ८ ||

दैन्यदोषप्रचुरा || ८ ||

कर्तव्यं किं मया कष्टं परत्रेत्यतिदारुणम् |
अप्रतीकारयोग्यं हि वर्धते वार्धके भयम् || ९ ||

कष्टमिति दौर्मनस्यद्योतको निपातः || ९ ||

कोऽहं वराकः किमिव करोमि कथमेव च |
तिष्ठामि कौनमेवेति दीनतोदेति वार्धके || १० ||

कोऽहमित्यादिर्दीनताया एवोल्लेखः | किंकथंशब्दौ साध्यसाधनचिन्ता##-

कथं कदा मे किमिव स्वादु स्याद्भोजनं [जनादिति] जनात् |
इत्यजस्रं जरा चैषा चेतो दहति वार्धके || ११ ||

वार्धके जनान्प्राप्य | एषा उक्तलक्षणा अपरापि जरा चेतो दहतीति संबन्धः | इह 
पूर्वश्लोके च इवशब्दो विषयविसंवादद्योतनार्थः || ११ ||

गर्धोऽभ्युदेति सोल्लासमुपभोक्तुं न शक्यते |
हृदयं दह्यते नूनं शक्तिदौस्थ्येन वार्धके || १२ ||

भोक्तुं शक्तौ जरणाशक्तिस्तच्छक्तौ भोक्तुमशक्तिरित्यादिशक्तिदौस्थ्यम् || १२ 
||

जराजीर्णबकी यावत्कायक्लेशापकारिणी |
रौति रोगोरगाकीर्णा कायद्रुमशिरःस्थिता || १३ ||

कायस्य क्लेशैः पीडनैरपकारिणी | बक्या अपि स्वाश्रयद्रुमपीडकत्वं 
[पिडिकात्वं] प्रसिद्धम् | रोगलक्षणेनोरगेणाकीर्णा ग्रस्ता यावद्रौति 
रोदिति तावन्मरणकौशिकः कुतोऽप्यागत एव दृश्यत इति संबन्धः || १३ ||

तावदागत एवाशु कुतोऽपि परिदृश्यते |
घनान्ध्यतिमिराकाङ्क्षी मुने मरणकौशिकः || १४ ||

घनमान्ध्यं मूर्च्छा तदेव तिमिरमन्धकारः || १४ ||

सायंसंध्यां प्रजातां वै तमः समनुधावति |
जरां वपुषि दृष्ट्वैव मृतिः समनुधावति || १५ ||

पूर्वार्थार्थो दृष्टान्तः | प्रजातां संभूताम् || १५ ||

जराकुसुमितं देहद्रुमं दृष्ट्वैव दूरतः |
अध्यापतति वेगेन मुने मरणमर्कटः || १६ ||

अथि उपर्यापतति तद्विनाशायेति भावः || १६ ||

शून्यं नगरमाभाति भाति च्छिन्नलतो द्रुमः |
भात्यनावृष्टिमान्देशो न जराजर्जरं वपुः || १७ ||

आभाति ईषच्छोभतेऽपि || १७ ||

क्षणान्निगरणायैव कासक्वणितकारिणी |
गृध्रीवामिषमादत्ते तरसैव नरं जरा || १८ ||

कास एव क्वणितं ध्वनिस्तत्करणशीला | गृध्री आमिषमिव नरं तरसा वेगेन 
निगरणायैवादत्त इत्यन्वयः || १८ ||

दृष्ट्वैव सोत्सुकेवाशु प्रगृह्य शिरसि क्षणम् |
प्रलुनाति जरा देहं कुमारी कैरवं यथा || १९ ||

प्रलुनाति विनाशयति | कुमारी बालिका | कैरवं कुमुदम् || १९ ||

सीत्कारकारिणी पांसुपरुषा परिजर्जरम् |
शरीरं शातयत्येषा वात्येव तरुपल्लवम् || २० ||

वात्यात्र शिशिरर्तुवायुसमूहः | सा हि सीत्कारादि कारयति शरीरं तरुपल्लवं च 
पांसुध्वस्तं कृत्वा विदारयत्येवं जरापि || २० ||

जरसोपहतो देहो धत्ते जर्जरतां गतः |
तुषारनिकराकीर्णपरिम्लानाम्बुजश्रियम् || २१ ||

परिम्लानाम्बुजस्य श्रियं साम्यम् || २१ ||

जरा ज्योत्स्नोदितैवेयं शिरःशिखरिपृष्ठतः |
विकासयति संरब्धं वातकासकुमुद्वती || २२ ||

जरैव ज्योत्स्ना कौमुदी | शिर एव शिखरिपृष्ठं पर्वतोर्ध्वदेशः | 
वातकासौ रोगौ तावेव कुमुद्वतीं कुमुदलतां संरब्धं सोद्योगं 
विकासयति || २२ ||

परिपक्वं समालोक्य जराक्षारविधूसरम् |
[कूश्माण्डेत्युभयत्र] शिरःकूष्माण्डकं भुङ्क्ते पुंसां 
कालः किलेश्वरः || २३ ||

जरैव क्षारो लवणादिचूर्णं तेन विधूसरमुपस्कृतमिति यावत् | ईश्वरः 
स्वामी शिरःकुष्माण्डस्य [कूश्माण्डेत्युभयत्र] | तेनैवोत्पाद्य 
वर्थितत्वात् || २३ ||

जराजह्नुसुतोद्युक्ता मूलान्यस्य निकृन्तति |
शरीरतीरवृक्षस्य चलत्यायुषि सत्वरम् || २४ ||

जह्नुसुत गङ्गा | अविरामादुद्युक्तेव | आयुषि आयुःप्रवाहे सत्वरं चलति सति || २४ 
||

जरामार्जारिका भुङ्क्ते यौवनाखुं तथोद्धता |
परमुल्लासमायाति शरीरामिषगर्धिनी || २५ ||

यौवनमेवाखनति विषयबिलमित्याखुस्तं भुङ्क्ते तथा शरीराभिषस्य 
गर्धिनी भक्षणेच्छुः || २५ ||

काचिदस्ति जगत्यस्मिन्नामऽऽगलकरी तथा |
यथा जराक्रोशकरी देहजङ्गलजम्बुकी || २६ ||

जरैव देहजङ्गले तम्बुकी शिवा | आक्रोशो रोदनमारावश्च || २६ ||

कासश्वासससीत्कारा दुःखधूमतमोमयी |
जराज्वाला ज्वलत्येषा यस्यासौ दग्ध एव हि || २७ ||

आर्द्रकाष्ठे दह्यमाने ज्वालायामपि सीत्कारः प्रसिद्धह् || २७ ||

जरसा वक्रतामेति शुक्लावयवपल्लवा |
तात तन्वी तनुर्नॄणां लता पुष्पानता यथा || २८ ||

तन्वी अल्पा | तनुः शरीरम् || २८ ||

जराकर्पूरधवलं देहकर्पूरपादपम् |
मुने मरणमातङ्गो नूनमुद्धरति क्षणात् || २९ ||

कर्पूरपादपं कदलीतरुम् | उद्धरति उन्मूलयति || २९ ||

मरणस्य मुने राज्ञो जराधवलचामरा |
आगच्छतोऽग्रे निर्याति स्वाधिव्याधिपताकिनी || ३० ||

आगच्छत आगमिष्यतः | वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवत् | जरा धवलचामरं 
यस्याः | स्वा स्वीया आधिव्याधीनां पताकिनी सेना || ३० ||

न जिताः शत्रुभिः संख्ये प्रविष्टा येऽद्रिकोटरे |
ते जराजीर्णराक्षस्या पश्याशु विजिता मुने || ३१ ||

अद्रिकोटरे दुष्प्रवेशे पर्वतविवरेऽपि ये धैर्येण प्रविष्टाः || ३१ ||

जरातुषारवलिते शरीरसदनान्तरे |
शक्नुवन्त्यक्षशिशवः स्पन्दितुं न मनागपि || ३२ ||

तुषारो हिमं तेन बलिते संकोचिते | अक्षाणीन्द्रियाण्येव शिशवो बालाः || ३२ ||

दण्डतृतीयपादेन प्रस्खलन्ती मुहुर्मुहुः |
कासाधोवायुमुरजा जरा योषित्प्रन्र्त्यति || ३३ ||

दण्डोऽवलम्बनयष्टिस्तद्रूपेण तृतीयपादेनोपलक्षिता | कासाधोवायू मुरजो 
वाद्यविशेषो यस्याः || ३३ ||

संसारसंसृतेरस्या गन्धकुट्यां शिरोगता |
देहयष्ट्यां जरानाम्नी चामरश्रीर्विराजते || ३४ ||

अस्याः प्रसिद्धायाः | संसाराख्यस्य [संसाराख्यराज्ञः] राज्ञः 
संसृतेर्व्यवहारस्य संबन्धिनी | गन्धयति रागादिभिर्वासयति चित्तं सभां 
चेति गन्धो विषयभोगः कस्तूर्यादिगन्धद्रव्यं च तस्य कुठ्यां 
आश्रयभूतायां देहयष्ट्यां शिरोगता जरानाम्नी चामरश्रीर्विराजते | 
सौन्दर्यसौरभ्यमन्दवायुप्रसरादिभिरित्यर्थः || ३४ ||

जराचन्द्रोदयसिते शरीरनगरे स्थिते |
क्षणाद्विकासमायाति मुने मरणकैरवम् || ३५ ||

स्थिते जीविताशासरसीति शेषः || ३५ ||

जरासुधालेपसिते शरीरान्तःपुरान्तरे |
अशक्तिरार्तिरापच्च तिष्ठन्ति सुखमङ्गनाः || ३६ ||

सुधा चूर्णम् || ३६ ||

अभावोऽग्रेसरी यत्र जरा जयति जन्तुषु |
कस्तत्रेह समाश्वासो मम मन्दमतेर्मुने || ३७ ||

यत्र येषु जन्तुषु चतुर्विधशरीरेषु प्रथमं जरा जयत्यभिभवति | अग्रे च 
अभावो मृत्युः सरणं सरः सरोऽस्यास्तीति सरी | अवश्यमागन्तेत्यर्थः | 
अभावाग्रेसरीति पाठश्चेत्स्पष्टः | तत्र तेषु शरीरेषु मध्ये इहास्मिन् शरीरे 
मम कः समाश्वासो विस्रम्भः | ननु वसिष्ठादीनामपि तुल्यमेतदित्या##-

किं तेन दुर्जीवितदुर्ग्रहेण जरागतेनापि हि जीव्यते यत् |
जराजगत्यामजिता जनानां सर्वैषणास्तात् तिरस्करोति || ३८ ||

दुर्जीविते दुःखजीवने दुर्ग्रहो दुराग्रहस्तेन किम् | व्यर्थमित्यर्थः | 
सर्वैषणाः सर्वानभिलाषान् || ३८ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
जराजुगुप्सा नाम द्वाविंशतितमः सर्गः || २२ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे जराजुगुप्सा 
नाम द्वाविंशतितमः सर्गः || २२ ||

त्रयोविंशः सर्गः २३

श्रीराम उवाच |

विकल्पकल्पनानल्पजल्पितैरल्पबुद्धिभिः |
भेदैरुद्धुरतां नीतः संसारकुहरे भ्रमः || १ ||

रमयन्स्वविलासौघैः सर्वप्राणिक्रियाप्रियाम् [क्रियापराम्] |
गुणदोषबलोत्कर्षैः काल एकोऽत्र वर्ण्यते ||

इत्थं भोग्यायाः श्रियो भोगतृष्णाया भोगावसरभूतबाल्याद्यव##-
स्वस्येहामुत्रार्थफलभोगविरागो दर्शितः | संप्रति कामादिस्वभाव##-
विकल्पेति | ममेदं भोग्यम् अहमस्य भोक्ता इमानि च तत्साधनानि 
अनेनेदमित्थं संपाद्य चिरं भोक्ष्यामि इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये 
मनोरथम् इत्याद्यनन्तमनोविकल्पकल्पनैरनल्पानि जल्पितानि व्यवहारवचनानि 
येषां तैः | स्ल्पे देहे आत्मबुद्धिरल्पेषु सुखलवेषु परमपुरुषार्थबुद्धिश्च 
येषां तैर्मूढजनैः | शत्रुमित्रोदासीनादि##-
संसरत्यस्मिन्निति संसारो ब्रह्माण्डं तस्य कुहरे छिद्रे भ्रमोऽन्यथा##-

सतां कथमिवास्थेह जायते जालपञ्जरे |
बाला एवात्तुमिच्छन्ति फलं मुकुरबिम्बितम् || २ ||

जालमिव दूरादप्याकृष्य बन्धका विषयाः पञ्जरमिव परिच्छिद्य बन्धको 
देहस्तयोः समाहारे | भ्रान्तिसिद्धत्वादेवावस्तुभूते इह संसारे सतां 
विवेकिनामास्था कथमिव जायते | तत्प्रकारे दृष्टान्तोऽप्यप्रसिद्ध इति 
सूचनायेवकारः | तदेव दृष्टान्तेन द्रढयति - बाला एवेति | मुकुरे 
दर्पणे || २ ||

इहापि विद्यते येषां पेलवा सुखभावना |
आखुस्तन्तुमिवाशेषं कालस्तामपि कृन्तति || ३ ||

इह ईदृशेऽपि संसारे येषां पेलवा क्षुद्रा सुखभावना सुखाशा 
तामाखुर्बिलतृणाग्रात्कूपे लम्बमानं तन्मात्रावलम्बजिजीविषुकीटा##-

न तदस्तीह यदयं कालः सकलघस्मरः |
ग्रसते तज्जगज्जातं प्रोत्थाब्धिमिव वाडवः || ४ ||

इहास्यां व्यवहारभूमौ जगति जातमुत्पन्नं तत्तादृशं वस्तु नास्ति यत्कालो 
न ग्रसत इति नञ आवृत्त्या संबन्धः | घस्मरो भक्षकः | 
चन्द्रोदादिनिमित्तैः प्रोत्थमुपचितमब्धिं वाडवो वडवानलः || ४ ||

समस्तसामान्यतया भीमः कालो महेश्वरः |
दृश्यसत्तामिमां सर्वां कवलीकर्तुमुद्यतः || ५ ||

समस्तसामान्यतया सर्वपदार्थसाधारण्येन | काल एव महेश्वरः 
संहाररुद्रः || ५ ||

महतामपि नो देवः प्रतिपालयति क्षणम् |
कालः कवलितानन्तविश्वो विश्वात्मतां गतः || ६ ||

महतामपीति कर्मण एव शेषत्वविवक्षया षष्ठी | बलबुद्धिवैभवादिना 
महान्त्यपि भूतानि क्षणमपि न प्रतिपालयति न प्रतीक्षते | सद्य एव 
निहन्तीत्यर्थः || ६ ||

युगवत्सरकल्पाख्यैः किंचित्प्रकटतां गतः |
रूपैरलक्ष्यरूपात्मा सर्वमाक्रम्य तिष्ठति || ७ ||

आक्रम्य वशीकृत्य || ७ ||

ये रम्या ये शुभारम्भाः सुमेरुगुरवोऽपि ये |
कालेन विनिगीर्णास्ते गरुडेनेव पन्नगाः || ८ ||

निर्दयः कठिनः क्रूरः कर्कशः कृपणोऽधमः |
न तदस्ति यदद्यापि न कालो निगिरत्ययम् || ९ ||

पाषाणादिवत्कठिनः व्याघ्रादिवत्क्रूरः क्रकचादिवत्कर्कश इति भेदः | 
निगिरति ग्रसति || ९ ||

कालः कवलनैकान्तमतिरत्ति गिरन्नपि |
अनन्तैरपि लोकोघैर्नायं तृप्तो महाशनः || १० ||

कवलनविषय एवैकान्तमतिर्नियतचित्तः | एकं गिरन्नपरमति | गिरीनपीति पाठे 
स्पष्टम् || १० ||

हरत्ययं नाशयति करोत्यत्ति निहन्ति च |
कालः संसारनृत्तं हि नानारूपं यथा नटः || ११ ||

हरणादि यत्किंचिद्धनादौ प्रसिद्धं तत्सर्वं तत्तत्कर्तृरूपेण स्थितः काल 
एव करोत्तिति भावः || ११ ||

भिनत्ति प्रविभागस्थ भूतबीजान्यनारतम् |
जगत्यसत्तया बन्धाद्दाडिमानि यथा शुकः || १२ ||

प्रविभागो व्याकृतावस्था तत्स्थान्यण्डजादिचतुर्विधभूतबीजानि असत्तया 
बन्धात् नाशेन असत्त्वापादनात् भिनत्ति विदार्य भक्षयत्तित्युत्प्रेक्षा | 
दृष्टान्तः स्पष्टः || १२ ||

शुभाशुभविषाणाग्रविलूनजनपल्लवः |
स्फूर्जति स्फीतजनताजीवराजीवनीगजः || १३ ||

स्फीता अभिमानाद्युपचिता या जनता जनसमूहास्तेषां जीवराजी जीवसमूहः 
सैव वनी महद्वनं तत्रत्यो गजः कालः | राजीविनीति पाठे तु कमलिनी तस्या 
विनाशने गज इत्यर्थः | तदनुरूपं विशिनष्टि - शुभाशुभेति | स्फूर्जति 
गर्जति || १३ ||

विरिञ्चिमूलब्रह्माण्डबृहद्देवफलद्रुमम् |
ब्रह्मकाननमाभोगि परमावृत्य तिष्ठति || १४ ||

विरिञ्चिरपञ्चीकृतभूतात्मा मूलं येषां तथाविधा ब्रह्माण्डा एव 
[मूलस्थबृहच्छब्दपर्याया महान्त] महान्तो 
देवतारूपफलविशिष्टा द्रुमा यस्मिंस्तथाभूतम् | वेषः कृत्रिम आभोगो 
मायिकं जगद्रूपं तदस्यास्तीत्याभोगि | द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्त 
चैवामूर्तं च इति श्रुतेः सप्रपञ्चमित्यर्थः | ब्रह्मैव काननं 
दुस्तरत्वादरण्यं परमत्यर्थमावृत्य सर्वतो व्याप्य कालस्तिष्ठति | 
कालोदर एव सर्ववस्तूनामुत्पत्तिस्थितिविनाशदर्शनादिति भावः | 
विरिञ्चिमजब्रह्माण्डं महद्दिवफलद्रुतम् इति पाठस्यैव सार्वत्रिकत्वे तु 
विरिञ्चिमुक्तब्रह्माण्डकारणं मायाशबलमिति यावत् | अजाश्चतुर्मुखाः 
प्रतिब्रह्माण्डं तस्यैव लीलाविग्रहास्तत्सहितं ब्रह्माण्डम् | जातावेकवचनम् | 
तदेव महत् | दिवा देवाः | गुणाभावश्छान्दसः | 
तदुपलक्षितचतुर्विधभूतान्येव तत्तत्कर्मफलयुक्ता द्रुमा 
यस्मिंस्तथाविधम् | आभोगि कृत्रिमवेषवत् ईषद्भोगयुक्तं सर्वतः 
सर्पवाप्तप्रायं वा ब्रह्मकाननमावृत्य तिष्ठतीत्यर्थः || १४ ||

यामिनी भ्रमरापूर्णा रचयन्दिनमञ्जरीः |
वर्षकल्पकलावल्लीर्न कदाचन खिद्यते || १५ ||

यामिन्यो रात्रयस्तद्रूपैर्भ्रमरैरापूर्णाः | दिनान्यहान्येव म~जर्यो यासु 
ताः | वर्षः संवत्सरः कल्पो ब्रह्माहः कलास्त्रिंशत्काष्ठा##-
खेदाद्विरमतीति यावत् || १५ ||

भिद्यते [न च भग्नोऽपि] नावभग्नोऽपि दग्धोऽपि हि न दह्यते |
दृश्यते नापि दृश्योऽपि धुर्तचूडामणिर्मुने || १६ ||

तत्तत्कार्यात्मना अवभग्नो दग्धो दृश्योऽपि वा स्वरूपेण न भङ्गादि 
प्राप्नोतीत्यर्थः || १६ ||

एकेनैव निमेषेण किंचिदुत्थापयत्यलम् |
किंचिद्विनाशयत्युच्चैर्मनोराज्यवदाततः || १७ ||

दुर्विलासविलासिन्या चेष्टया कष्टपुष्टया |
द्रविअयकरूपकृद्रूपं जनमावर्तयन्स्थितः || १८ ||

 तत्तद्युगानुरूपचेष्टैव स्वकीयदुर्विलासेषु विलासिनी प्राणिनां कष्टेनैव 
पुष्टा कालस्य भार्या तया द्रव्यैर्भौतिकदेहेन्द्रियादिभिस्तादात्म्याध्या##-
स्वर्गनरकादिस्वावर्तयन्स्थितः || १८ ||

तृणं पांसुं महेन्द्रं च सुमेरुं पर्णमर्णवम् |
आत्मंभरितया सर्वमात्मसात्कर्तुमुद्यतः || १९ ||

आत्मंभरितया स्वकुक्षिपूरणमात्रस्वभावेन | आत्मसात्स्वाधीनं कर्तुम् | 
ग्रसितुमिति यावत् || १९ ||

क्रौर्यमत्रिव पर्याप्तं लुब्धतात्रैव संस्थिता |
सर्वदौर्भाग्यमत्रैव चापलं [चापि] वापि दुःसहम् || २० ||

पर्याप्तं समग्रम् | अत्रास्मिन्काले || २० ||

प्रेरयंल्लीलयार्केन्दू क्रीडतीव नभस्तले |
निक्षिप्तलीलायुगलो निजे बाल इवाङ्गणे || २१ ||

निक्षिप्तं पुनःपुनरास्फालितं लीलार्थं कन्दुकयुगलं येन || २१ ||

सर्वभूतास्थिमालाभिरापादवलिताकृतिः |
विलसत्येव कल्पान्ते कालः कलितकल्पनः || २२ ||

कलितकल्पनो नाशितप्राणिविभागः || २२ ||

अस्योड्डामरवृत्तस्य कल्पान्तेऽङ्गविनिर्गतैः |
प्रस्फुरत्यम्बरे मेरुर्भूर्जत्वगिव वायुभिः || २३ ||

उड्डामरं निरङ्कुशं वृत्तं चरित्रं यस्य | अङ्गेभ्यो 
विनिर्गतैर्वायुभिर्मेरुर्भूर्जत्वगिव सर्वतो विशीर्यमाणः || २३ ||

रुद्रो भूत्वा भवत्येष महेन्द्रोऽथ पितामहः |
शक्रो वैश्रवणश्चापि पुनरेव न किंचन || २४ ||

धत्तेऽजस्रोत्थितोद्ध्वस्तान्सर्गानमितभास्वरान् |
अन्यान्दधद्दिवानक्तं वीचीरब्धिरिवात्मनि || २५ ||

अन्यान्सर्गान्दधद्धारयन्नैवार्थादन्यानजस्रमुत्थितानुद्ध्वस्तांश्च 
सर्गान्धत्ते | अजस्रोत्थितो नित्योद्युक्त इति कालविशेषणं वा | वीचीस्तरङ्गान् || २५ ||

महाकल्पाभिधानेभ्यो वृक्षेभ्यः परिशातयन् |
देवासुरगणान्पक्वान्फलभारानिव स्थितः || २६ ||

शातयन् पातयन् || २६ ||

कालोऽयं भूतमशकघुंघुमानां प्रपातिनाम् |
ब्रह्माण्डोदुम्बरौघानां वृहत्पादपतां गतः || २७ ||

भूतानि प्राणिन एव मशकास्तैर्घुघुमानां घुंघुमिति ध्वनतां 
ब्रह्माण्डोदुम्बरफलौघानाम् || २७ ||

सत्तामात्रकुमुद्वत्या चिज्ज्योत्स्नापरिफुल्लया |
वपुर्विनोदयत्येकं क्रियाप्रियतमान्वितः || २८ ||

चित् सर्वाधिष्ठानचैतन्यमेव ज्योत्स्ना चन्द्रिका तत्संनिधानमात्रेण परितः 
फुल्लया व्यक्ततां प्राप्तया जगत्सत्तासामान्यलक्षणया कुमुद्वत्या 
कुमुदिन्या विनोदहेतुभूतया तत्तत्प्राणिशुभाशुभक्रियालक्षण##-
[विहारकौतुकैः] व्यवहारकौतुकैः कालक्षेपस्तत्र कालस्य विहर्तुः 
कालान्तराप्रसिद्धेः स्ववपुरेव विनोदयतीति भावः || २८ ||

अनन्तापारपर्यन्तबद्धपीठ निजं वपुः |
महाशैलवदुत्तुङ्गमवलम्ब्य व्यवस्थितः || २९ ||

अनन्तेऽपरिच्छिन्ने अनन्तायां भुवि च अतएवापारपर्यन्ते पूर्वोत्तरावधिशुन्ये 
ब्रह्मणि प्रदेशे च बद्धपीठं प्रतिष्ठितम् || २९ ||

क्वचिच्छ्यामतमःश्यामं क्वचित्कान्तियुतं ततम् |
द्वयेनापि क्वचिद्रिक्तं स्वभावं भावयन् स्थितः || ३० ||

क्वचिन्निशीथाञ्जनादौ श्यामैस्तमोभिस्तम इव वा श्यामम् | स्वभावं 
स्वकार्यम् || ३० ||

संलीनासंख्यसंसारसारया स्वात्मसत्तया |
उर्व्येव भारघनया निबद्धपदतां गतः || ३१ ||

संलीनानामसंख्यप्राणिसंसाराणां सारवत्परिशिष्टया स्वात्मसत्तया 
स्वरूपस्थित्या सर्वाधारत्वाद्भारघनया निबद्धपदः प्रतिष्ठितस्तद्भावम् 
|| ३१ ||

न खिद्यते नाद्रियते नायाति न च गच्छति |
नास्तमेति न चोदेति महाकल्पशतैरपि || ३२ ||

केवलं जगदारम्भलीलया घनहेलया |
पालयत्यात्मनात्मानमनहंकारमाततम् || ३३ ||

[घनेति] घनहेलया अनास्थया | पालयति न विनाशयति | अनहंकारं 
निरभिमानं यथा स्यात्तथा आततं विस्तीर्णम् || ३३ ||

यामिनीपङ्ककलितां दिनकोकनदावलीम् |
[भ्रमरिकां स्वात्म] 
मेघभ्रमरिकामात्मसरस्यारोपयन्स्थितः || ३४ ||

यामिनी रात्रिः सैव मालिन्यात्पङ्कस्तस्मात्कलितामुद्गताम् | दिनान्येव 
कोकनदावली रक्तोत्पलसमूहः स्वात्मा कालस्वरूपमेव सरस्तस्मिन् || ३४ ||

गृहीत्वा कृपणः कृष्णां रजनीं जीर्णमार्जनीम् |
आलोककनकक्षोदानाहरत्यभितो गिरिम् || ३५ ||

कृपणो लुब्धोऽत एव नूतनसंमार्जन्यन्तरसंपादनासमर्थः | 
सकृन्मार्जनेन बहुतरकनकलाभेऽप्यसंतुष्टश्चेति भावः | गिरिं 
कनकाचलम् | अतएव कनकक्षोदान् गिरेः शीर्णानिति गम्यते || ३५ ||

संआरयन्क्रियाङ्गुल्या कोणकेष्वर्कदीपिकाम् |
जगत्सद्मनि कार्पण्यात्क्व किमस्तीति वीक्षते || ३६ ||

प्रकारान्तरेण तस्य कार्पण्यमाह - संचारयन्निति | कोणकेषु दिक्कोणेषु || 
३६ ||

प्रेक्ष्याहर्विनिमेषेण सूर्याक्ष्णा पाकवन्त्यलम् |
लोकपालफलान्यत्ति जगज्जीर्णवनादयम् || ३७ ||

सूर्याक्ष्णोऽनुरूपोऽहरेव विनिमेषस्तेन || ३७ ||

जगज्जीर्णकुटीकीर्णानर्पयत्युग्रकोटरे |
क्रमेण गुणवल्लोकमणीन्मृत्युसमुद्गके || ३८ ||

जगदेव जीर्णा कुटी तृणगृहं तत्र कीर्णान्प्रमादात्पतितान् | मृत्युरेव 
समुद्गकः संपुटकस्तस्मिन् || ३८ ||

गुणैरापूर्यते यैव लोकरत्नावली भृशम् |
भूषार्थमिव तामङ्गे कृत्वा भूयो निकृन्तन्ति || ३९ ||

गुणैस्तन्तुभिर्विद्याविनयादिभिश्च | लोको जनः अङ्गे स्वावयवे कृतत्रेतादौ | 
यद्यपि सर्वं निकृन्तति तथापि गुणवतां विनाश एव प्रसिद्धिमायातीति 
श्लोकद्वये तदुक्तिः || ३९ ||

दिनहंसानुसृतया निशेन्दीवरमालया |
तारकेसरयाजस्रं चपलो वलयत्यलम् || ४० ||

ताराणि दीर्घाणि नक्स्ऽत्राण्येव वा केसराणि यस्यामुत्पलमालायाम् | 
हंसनिवेशस्यानौचित्यद्योगनाय चपल इति | वलयति वलयवद्धारयति | 
पञ्चर्त्वङ्गुलिकवत्सरकरप्रकोष्ठे इति शेषः || ४० ||

शैलार्णद्युधराशृङ्गजगदूर्णायुसौनिकः |
प्रत्यहं पिबते प्रेक्ष्य तारारक्तकणानपि || ४१ ||

अर्णा अर्णवाः | द्यौर्लोकः | शैलादयश्चत्वारः प्रधानत्वाच्छृङ्गाणि 
येषां जगल्लक्षणानामूर्णायूनां मेषाणां सूना हिंसास्थानं तत्र 
भवः सौनिको हिंसकः कालो नभोङ्गणविकीर्णांस्तारा नक्षत्राण्येव 
रक्तकणास्तानपि प्रेक्ष्य प्रत्यहमहन्यहनि पिबते लेढीत्युत्प्रेक्षा | 
आत्मनेपदं छान्दसम् || ४१ ||

तारुण्यनलिनीसोम आयुर्मातङ्गकेसरी |
न तदस्ति न यस्यायं तुच्छातुच्छस्य तस्करः || ४२ ||

तुच्छस्य न क्षुद्रस्यातुच्छस्य महतश्च वस्तुजातस्य मध्ये यस्यायं तस्करो 
न भवति तन्नास्तीति संबन्धः || ४२ ||

कल्पकेलिविलासेन पिष्टपातितजन्तुना |
अभावो भावभासेन रमते स्वात्मनात्मनि || ४३ ||

पिष्टाः संचूर्णिता मृत्युमुखे पातिताश्च जन्तवो येन तथाभूतेन | कल्पः 
संवर्तस्तद्रूपेण केलिविलासेन | न विद्यन्ते भावा यस्य तथाभूतः सन् 
सुषुप्ताविव भावरूपज्ञानावभासकेन स्वात्मना स्वाधिष्ठानब्रह्म##-
इत्यर्थः || ४३ ||

कर्ता भोक्ताथ संहर्ता स्मर्ता सर्वपदं गतः || ४४ ||

एवं प्रलये विश्रम्याथ पुनः सर्गकाले विश्वस्य कर्ता भोक्ता संहर्ता 
स्मर्तेत्यादिसर्ववस्तुभावं गतः स्वयमेव भवतीति शेषः || ४४ ||

सकलमप्यकलाकलितान्तरं सुभगदुर्भगरूपधरं वपुः |
प्रकटयन्सहसैव च गोपयन् विलसतीह हि कालबलं नृषु || ४५ ||

न कलाभिर्बुद्धिकौशलैः कलितं केनापि निश्चितमान्तरं रहस्यं यस्य तत् | 
तथा सुभगं पुण्यफलभोगानुरूपं तद्विपरीतं दुर्भगं यद्रूपं तस्य 
धर्ऽम् सकलमपि वपुः प्रकटयन् गोपयन्नुपसंहरंश्च विलसति | काल इति 
शेषः | हीति प्रसिद्धौ | इह जगति कालस्य बलं नृषु प्रसिद्धमेवेत्यर्थः || ४५ 
||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
कालापवादो नाम त्रयोविंशतितमः सर्गः || २३ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे कालापवादो 
नाम त्रयोविंशतितमः सर्गः || २३ ||

चतुर्विंशः सर्गः २४

श्रीराम उवाच |

अस्योड्डामरलीलस्य दूरास्तसकलापदः |
संसारे राजपुत्रस्य कालस्याकलितौजसः || १ ||

स एव वर्ण्यते कालश्चण्डीप्रियतमान्वितः |
मृगयाकौतुकाविष्टराजपुत्रतयाधुना ||

सांप्रतं तमेव कालं मृगयाकौतुकविहारिमहाराजपुत्रभावेन 
रूपयितुं प्रतिजानीते - अस्येति | उड्डामरा उद्भटा लीला यस्य | दूरे अस्ता 
निरस्ताः सकलापदो यस्य | अकलितौजसः अचिन्त्यपराक्रमस्य | राजते प्रसिद्ध##-
पुत्रस्य कालस्य [मृगया वर्ण्यते] चरित्रं वर्ण्यत इति शेषः || १ ||

अस्यैवाचरतो दीनैर्मुग्धैर्भूतमृगव्रजैः |
आखेटकं जर्जरिते जगज्जङ्गलजालके || २ ||

अस्यैव कल्पकालमहार्णवः क्रीडापुष्करिणीकृत इत्युत्तरत्र संबन्धः | 
मुग्धैरज्ञैः | भूतान्येव मृगव्रजास्तैः | वध्यानामपि वधकविनोद##-

एकदेशोल्लसच्चारुवडवानलपङ्कजा |
क्रीडापुष्करणी रम्या कल्पकालमहार्णवः || ३ ||

अर्थाज्जगज्जङ्गलस्यैकदेशे || ३ ||

कटुतिक्ताम्लभूताद्यैः सदधिक्षीरसागरैः |
तैरेव तैः पर्युषितैर्जगद्भिः कल्यवर्तनम् || ४ ||

भूतपदं प्रत्येकं संबध्यते | दधिक्षीरादिसागरसहितैस्तैरेव 
प्रत्यहमेकरूपैः पर्युषितैश्चिरस्थितैर्जगद्भिः कल्यवर्तनं प्रातरशनं 
तस्येत्यनुषज्यते | कटुतिक्तदध्यादिसहितपर्युषितप्रातराशो द्रविडेषु प्रसिद्धः 
|| ४ ||

चण्डी चतुरसंचारा सर्वमातृगणान्विता |
संसारवनविन्यस्ता व्याघ्री भूतौघघातिनी || ५ ||

तस्यानुरूपां प्रियामाह - चण्डीति | व्याघ्रीव भूतौघघातिनी 
संसारवने विन्यस्ता विहर्तुं विनियुक्ता चण्डी कालरात्रिस्तस्य प्रियेति शेषः || ५ ||

पृथ्वी करतले पृथ्वी पानपात्री रसान्विता |
कमलोत्पलकल्हारलोलजालकमालिता || ६ ||

तस्य पानपात्रीमाह - पृथ्वीति | पृथ्वी भूरेव तस्य करतले पृथ्वी महती 
पानपात्री | आसवसौगन्ध्यशोभाद्यर्थं पानपात्र्या अपि कमलोत्पलादि##-

विरावी विकटास्फोटो नृसिंहो भुजपञ्जरे |
सटाविकटपीनांसः कृतः क्रीडाशकुन्तकः || ७ ||

तस्य भुजावष्टब्धे पञ्जरे नृसिंहोऽवतारो दानवादिवधक्रीडार्थं 
वाजाख्यः शकुन्तकः पक्षी कृतः | स कीदृक् | विरावी गर्जनशीलः | विकटो 
दुःसह आस्फोटो भुजास्फालनध्वनिर्यस्य | सटाभिः केसरैर्विकटो दुर्दर्शः 
पीनोंऽसः स्कन्धो यस्य || ७ ||

अलाबुवीणामधुरः शरद्व्योमलसच्छविः |
देवः किल महाकालो लीलाकोकिलबालकः || ८ ||

महाकालः पाषाणाख्यायिकायां वक्ष्यमाणः संहारभैरवो लीलार्थं 
कोकिलबालकः कृतः | सोऽपि कीदृक् | तस्य ब्रह्माण्डमालाधा##-
तत्स्वरूपध्वनी अन्येषां भीषणौ तथापि ततोऽप्युग्रशीलानां दृष्ट्या 
मधुर एवेति तथोक्तिः | शरद्व्योमेव श्यामलस्वच्छकान्तिः || ८ ||

अजस्र स्फूर्जिताकारो वान्तदुःखशरावलिः |
अभावनामकोदण्डः परिस्फुरति सर्वतः || ९ ||

स्फूर्जितं टंकारध्वनिः | वान्ता निःसारिता दुःखशरावलिर्येन तस्य 
अभावः संहारस्तन्नामा कोदण्डो धनुः सर्वतः परिस्फूरति || ९ ||

अनुत्तमस्त्वधिकविलासपण्डितो भ्रमच्चलन्परिविलसन्विदारयन् |
जरज्जगज्जनितविलोलमर्कटः परिस्फूरद्वपुरिह काल ईहते || १० ||

भ्रमत्स्वपि लक्ष्येषु स्वयं चलन्नप्यमोघबाणत्वाल्लक्ष्यं विदारयन्नत एव 
सर्वेभ्यो लक्ष्यवेधिभ्यः परि उपरि विलसन्नत एव जरति जगति जनिताः संपादिता 
विलोला व्याकुला मर्कटा मर्कटवच्चपलवृत्तयो विषयलम्पट-जना येन 
स तथाविधः कालो राजकुमारः परिस्फुरद्वपुर्विराजमानशरीर ईहते 
मृगयाविहारेण चेष्टते | मर्कटत्वेन रूपणं तु प्रक्रमविशेषणा##-

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे कालविलासो 
नाम चतुर्विंशतितमः सर्गः || २४ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे कालविलासो 
नाम चतुर्विंशतितमः सर्गः || २४ ||

पञ्चविंशः सर्गः २५

श्रीरम उवाच |

अत्रैव दुर्विलासानां चूडामणिरिहापरः |
करोत्यत्तीति लोकेऽस्मिन्दैवं कालश्च कथ्यते || १ ||

[अपरस्यात्र] अपारस्यात्र कालस्य क्रियातत्फलरूपिणः |
चित्रो नियतिकान्तस्य नृत्यविस्तर ईर्यते ||

एवं महाकालं राजपुत्रत्वेनोपवर्ण्य तदुपाधिभूतं क्रियात्मक कालं 
तद्विनोदाय द्वैरूप्येण नर्तकत्वेन परिकल्प्य वर्णयितुमुपक्रमते - 
अत्रैवेत्यादिना | दुष्टो विलासो येषां तेषु चूडामणिरिव श्रेष्ठः | अपरः 
पूर्वोक्तादन्यः | दीव्यति व्यवहरति प्राणिनां कर्मफलदानेनेति दैवं 
फलावस्थः कृतान्तः | कलयत्यवश्यं फलं संपादयतीति क्रिया काल 
इत्येक एव पूर्वोत्तरावस्थाभेदेन द्वेधा कथ्यत इत्यर्थः || १ ||

क्रियामात्रादृते यस्य स्वपरिस्पन्दरूपिणः |
नान्यदालक्ष्यते रूपं न कर्म न समीहितम् || २ ||

तत्र द्वितीयं सूचीकटाहन्यायेन प्रथमं वर्णयति - क्रियेति | क्रियात्र 
फलसिद्धिः | समीहितमभिलषितम् || २ ||

तेनेयमखिला भूतसंततिः परिपेलवा |
तापेन हिममालेव नीता विधुरतां भृशम् || ३ ||

भूतसंततिः प्राणिनिकायः | तापेनातपेन | हिममाला नीहारपटली | विधुरतां 
विनाशितां | सर्वस्याप्यनर्थस्य स्वकर्मकृतत्वादिति भावः || ३ ||

यदिदं दृश्यते किंचिज्जगदाभोगि मण्डलं |
तत्तस्य नर्तनागारमिहासावतिनृत्यति || ४ ||

आभोगि विस्तीर्णं जगन्मण्डलं नर्तनागारं नृत्यशाला | रागद्वेषादि##-
वर्ण्यते || ४ ||

तृतीयं च कृतान्तेति नाम बिभ्रत्सुदारुणम् |
कापालिकवपुर्मत्तं [वपुर्भूतं] दैवं जगति नृत्यति || ५ ||

आद्यं शास्त्रैकगम्यत्वाद्विश्वासदार्ढ्याय विस्तरेण वर्णयितुमुपक्रमते 
- तृतीयमित्यादिना | पूर्वसर्गोक्तापेक्षया तृतीयम् | कापालिकवपुः 
कापालिक-वेषम् || ५ ||

नृत्यतो हि कृतान्तस्य नितान्तमिव रागिणः |
नित्यं नियतिकान्तायां मुने परमकामिता || ६ ||

नियतिः कृतस्य कर्मणः फलावश्यंभावनियमस्तस्यामतिरागिणः | 
अवश्यं फलं प्रयच्छत इत्यर्थः || ६ ||

शेषः शशिकलाशुभ्रो गङ्गावाहश्च तौ त्रिधा |
उपवीते अवीते च उभौ संसारवक्षसि || ७ ||

तस्याङ्गेषु भूषणान्याह - शेष इति | त्रिधा प्रसिद्धो गङ्गावाहो 
गङ्गाप्रवाहः | चकारेण समुच्चितयोरेकशेषेण ताविति परामर्शः | अवीते 
प्राचीनावीते | संसरत्यस्मिन्निति संसारस्त्रैलोक्यं तदेव वक्षः || ७ ||

चन्द्रार्कमण्डले हेमकटकौ करमूलयोः |
लीलासरसिजं हस्ते ब्रह्मन्ब्रमाण्डकर्णिका || ८ ||

करमूलयोः प्रकोष्ठयोः | ब्रह्माण्डकर्णिका मेरुः || ८ ||

ताराबिन्दुचितं लोलपुष्करावर्तपल्लवम् |
एकार्णवपयोधौ तमेकमम्बरमम्बरम् || ९ ||

बिन्दवश्चित्रबिन्दवः | पुष्करावतौ संवर्तमेघौ पल्लवौ दशे यस्य | 
धौतं क्षालितमम्बरमाकाशमेवाम्बरं वस्त्रम् | कापालिकानां 
मध्यच्छिद्रकण्ठावसक्तैककन्थाम्बरधारणप्रसिद्धेः || ९ ||

एवंरूपस्य तस्याग्रे नियतिर्नित्यकामिनी |
अनस्तमितसंरम्भमारम्भैः परिनृत्यति || १० ||

अनस्तमितसंरम्भमविरतप्रयत्नम् | प्राणिसभ्यभोगानुकूलकार्या##-

तस्या नर्तनलोलया जगन्मण्डपकोटरे [न्मण्डलकोटरे] |
अरुद्धस्पन्दरूपाया आगमापायचञ्चुरे || ११ ||

अरुद्धस्पन्दरूपायाः अप्रतिबद्धक्रियाशक्तेः | नृत्यद्रष्टृप्राणिनामा##-
इत्यभ्यासस्य नुक् उत्परस्यातः इत्युत्वम् || ११ ||

चारुभूषणमङ्गेषु देवलोकान्तरावली |
आपातालं नभोलम्बं कबरीमण्डलं बृहत् || १२ ||

देवसहिता लोकान्तराणां भुवनभेदानामावलिस्तस्या नियतेरङ्गेषु चारु 
भूषणं भवतीति प्रतिवाक्यं कल्प्यम् | आपातालं पातापपर्यन्तं 
नभस्तस्यालम्बं लम्बमानं कबरीमण्डलं श्यामत्वात् || १२ ||

नरकाली च मञ्जीरामाला कलकलोज्ज्वला |
प्रोता दुष्कृतसूत्रेण पातालचरणे स्थिता || १३ ||

कलकलै रोदनकोलाहलैरुज्ज्वला नरकाग्निभिर्दीप्यमाना या नरकाली तस्याः 
पाताललक्षणे चरणे स्थिता मञ्जरीमाला | मञ्जरीशब्देन पादकिङ्किण्यो 
लक्ष्यन्ते | अन्यथा सूत्रप्रोतत्वानुपपत्तेः || १३ ||

कस्तूरिकातिलककं क्रियासंख्योपकल्पितम् |
चित्रितं चित्रगुप्तेन यमे वदनपट्टके || १४ ||

प्राणिकर्मसौरभ्यप्रकटनहेतुत्वात्कस्तूरीभूतेन चित्रगुप्तेन करणेन 
यमरूपे वदनावयवभूते पट्टके फलकेललाटे इति यावत् | यमे हि चित्रगुप्तो 
विराजते | पादललाटयोराद्यन्तावयवयोः कॢप्त्यैव 
तद्वदतिरावयवकॢप्तिर्य-थायोगमर्थाद्बोध्या || १४ ||

कालास्यं समुपादाय कल्पान्तेषु किलाकुला |
नृत्यत्येषा पुनर्देवी स्फुटच्छैलघनारवम् || १५ ||

कालस्य पत्युः आस्यं लक्षणया मुखविलासभ्रूभङ्गकटाक्षादिसूचित##-
तत्तथा || १५ ||

पश्चात्प्रालम्बविभ्रान्तकौमारभृतबर्हिभिः |
नेत्रत्रयबृहद्रन्ध्रभूरिभाङ्कारभीषणैः || १६ ||

तस्या नृत्यप्रकारमेव प्रपञ्चयति षड्भिः | पश्चात्पृष्ठतः | 
बर्हिभ्र्मयूरैः | सर्वेषां तृतीयान्तानां राजते इति पञ्चमस्थेन 
संबन्धः | बीषणैरित्यन्तस्य हरमूर्धभिरित्युत्तरेणान्वयः | भाङ्कारो 
ध्वनिविशेषः || १६ ||

लम्बलोलजटाचन्द्रविकीर्णहरमूर्धभिः |
उच्चरच्चारुमन्दारगौरीकबरचामरैः || १७ ||

चन्द्रान्तबहुर्वीहिघटितः कर्मधारयः | कबराः केशास्तद्रूपैश्चा##-

उत्ताण्डवाचलाकारभैरवोदरतुम्बकैः |
रणत्सशतरन्ध्रेन्द्रदेहभिक्षाकपालकैः || १८ ||

अचलाः पर्वतास्तदाकारैस्तुम्बकैरलाबुपात्रैः | तैः कापालिकव्यवहारस्य 
प्रसिद्धत्वात् | शतशब्दस्य कृतैकशेषस्य बहुवचनान्तस्य बहुव्रीहिस्तेन 
[इन्द्रदेहस्य सहस्राक्षत्वेन सप्ताधिकसहस्राच्छिद्रत्वान्नवच्छिद्रत्वेन 
प्रसिद्धेभ्यो देहेभ्यो वैलक्षण्यं ज्ञेयम्] सप्तोत्तरसहस्रलाभः || १८ ||

शुष्कशारीरखट्वाङ्गभरैरापूरिताम्बरम् |
भीषयत्यात्मनात्मानं सर्वसंहारकारिणी || १९ ||

शारीरं शरीरावयवभूतं पृष्ठास्थि | भीषयति भापयतीव अन्येषां 
भयार्थम् || १९ ||

विश्वरूपशिरश्चक्रचारुपुष्करमालया |
ताण्डवेषु विवल्गन्त्या महाकल्पेषु राजते || २० ||

विश्वरूपाणि नानाकाराणि यानि शिरश्चक्राणि मस्तकवृन्दानि तान्येव 
पुष्करमाला तया विविधं वल्गन्त्या भ्रमन्त्या || २० ||

प्रमत्तपुष्करावर्तडमरोड्डामरारवैः |
तस्याः किल पलायन्ते कल्पान्ते [तुम्बरादयः] तुम्बुरादयः || २१ ||

पुष्करावर्ताख्याः संवर्तमेघा एव डमरो डमरुकं तस्योड्डामरार##-

नृत्यतोऽन्तः कृतान्तस्य चन्द्रमण्डलभासिनः |
तारकाचन्द्रिकाचारुव्योमपिच्छावचूलिनः || २२ ||

इत्थं नियतेः सपरिकरं नृत्यमुपवर्ण्य तद्भर्तुरपि 
तद्वर्णयन्भूषणा-न्याह - नृत्यत इत्यादिना | अन्तः 
प्रागुक्तनृत्यशालान्तः | चन्द्रमण्डलेन वक्ष्यमाणकुण्डलभूतेन 
भासिनः शोभमानस्य | तारकाभिश्चन्द्रिकया च 
तारकालक्षणचन्द्रप्रतिकृतिभिश्च चारु मनोहरं व्योमैव पिच्छं 
तेनावचूलिनो भूषितकेशस्य कृतान्तस्य श्रवणे इत्युत्तरेणान्वयः || २२ ||

एकस्मिञ्छ्रवणे दीप्ता हिमवानस्थिमुद्रिका |
अपरे च महामेरुः कान्ता काञ्चनकर्णिका || २३ ||

एकस्मिन्दक्षिणे श्रवणे कर्णे | अस्थिमयी मुद्रिका मुद्र्काकारं कुण्डलं 
कापालिकानुरूपम् | अपरे वामे | कर्णिका कर्णभूषणं कुण्डलमिति यावत् || २३ ||

अत्रैव कुण्डले लोले चन्द्रार्कौ गण्डमण्डले |
लोकालोकाचलश्रेणी सर्वतः कटिमेखला || २४ ||

अत्र अनयोरेव कर्णयोः | श्रेणीति शृङ्गबाहु.यात् कल्पब्रह्माण्डभेदाद्वा || 
२४ ||

इतश्चेतश्च गच्छन्ती विद्युद्वलयकर्णिका |
अनिलान्दोलिता भाति नीरदांशुकपट्टिका || २५ ||

विद्युद्वलयकर्णिका कर्णिकाकृति कङ्कणम् | नीरदा मेघा एव 
नानावर्णत्वाद्वस्त्रपट्टादिपटच्चरघटिता कन्था || २५ ||

मुसलैः पट्टिशैः प्रासैः शूलैस्तोमरमुद्गरैः |
तीक्ष्णैः [जगद्वातकृतान्त] क्षीणजगद्वान्तकृतान्तैरिव 
संभृतैः || २६ ||

क्षीणेभ्यो जगद्भ्यः पूर्वसर्गेभ्यो वान्तैर्निगतैः कृतान्तरिमृत्युभिः 
संभृतैर्मिलितैरिव स्थितैर्मुसलादिभिर्वरिचिता अस्य माला शोभते इत्युत्त##-

संसारबन्धानादीर्घे पाशे कालकरच्युते |
शेषभोगमहासूत्रप्रोते मालास्य शोभते || २७ ||

शेषस्य नागराजस्य भोगः शरीरम् | आयुधभृच्छरीरसामान्योपलक्षण##-
प्रोत इव संबद्धे कालस्य पूर्वोक्तराजपुत्रस्य कराद्दैवाच्च्युते संसरण##-
इत्यादिफलितोऽर्थः] आमुक्ते पाशे ग्रथिता माला अस्य कृतान्तस्य कण्ठे 
शोभते || २७ ||

जीवोल्लसन्मकरिकारत्नतेजोभिरुज्ज्वला |
सप्ताब्धिकङ्कणश्रेणी भुजयोरस्य भूषणम् || २८ ||

मकरिकादिलाञ्छनान्यन्येषां कङ्कणेषु निर्जीवानि प्रसिद्धानि 
तद्वैलक्षण्यार्थं जीवोल्लसदिति || २८ ||

व्यवहारमहावर्ता सुखदुःखपरम्परा |
रजःपूर्णतमःश्यामा रोमाली तस्य राजते || २९ ||

व्यवहाराः शास्त्रीयाः स्वाभाविकाश्च त एव महान्तो लक्षणभूता 
रोमावर्ताः | रजस्तमसी प्रकृतिगुणौ || २९ ||

एवंप्रायः स कल्पान्ते कृतान्तस्ताण्डवोद्भवाम् |
उपसंह्र्त्य नृत्येहां सृष्ट्वा सह [महेश्वरैः] 
महेश्वरम् || ३० ||

ताण्डवस्योद्भवो यशास्तथाविधां नृत्येहां गात्रविक्षेपेच्छामुप##-
सृष्ट्वा इमां नृत्यलीलां तनोतीत्युत्तरेण संबन्धः || ३० ||

पुनर्लास्यमयीं नृत्यलीलां सर्गस्वरूपिणीम् |
तनोतीमां जराशोकदुःखाभिभवभूषिताम् || ३१ ||

लास्यमयीमभिनयप्रचुराम् || ३१ ||

भूयः करोति भुवनानि वनान्तराणि
लोकान्तराणि जनजालककल्पनां च |
आचारचारुकलनामचलां चलां च 
पङ्काद्यथार्भकजनो रचनामखिन्नः || ३२ ||

आचाराणां श्रौतस्मार्तादिसत्कर्मणां चारुकलनां सम्यक्प्रवृत्तिम् | 
अचलां कृतत्रेतयोः चलां कलिद्वापरयोः | रचनां क्रीडापुत्रिकादिरूपाम् || ३२ 
||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
कृतान्तविलसितं नाम पञ्चविंशतितमः सर्गः || २५ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
कृतान्तविलसितं नाम पञ्चविंशतितमः सर्गः || २५ ||

षड्विंशः सर्गः २६

श्रीराम उवाच |

वृत्तेऽस्मिन्नेवमेतेषां कालादीनां महामुने |
संसारनाम्नि कैवास्था मादृशानां [भवत्विह] वदत्विह || १ ||

इह प्रपञ्च्यते दोषैर्भूरिसंसारदुर्दशा |
कालादिपारतन्त्र्येण वैराग्यस्योपपत्तये ||

करोत्वेव कालः किं ते तत इत्याशङ्य कालादिसर्ववस्तुषु स्वस्य दोषदर्शनं 
प्रपञ्चयिष्यंस्तत्फलं वैराग्यरूपानास्थासंपत्तिं दर्शयति - वृत्त 
इत्यादिना | एवमुक्तरूपे | वृत्ते चरित्रे | आस्था आश्वासः || १ ||

विक्रीता इव तिष्ठाम इतैर्दैवादिभिर्वयम् |
मुने प्रपञ्चरजनैर्मुग्धा वनमृगा इव || २ ||

दैवं प्राक्तनं कर्म आदिः प्रधानं येषां तैरेतैः प्रागुक्तैश्चतुर्भिः 
शब्दादिविषयप्रपञ्चरचनैर्मुग्धा मोहिताः || २ ||

एषोऽनार्यसमाम्नायः कालः कवलनोन्मुखः |
जगत्यविरतं लोकं पातयत्यापदर्णवे || ३ ||

अनार्यैः सम आम्नायश्चरित्राभ्यासो यस्य | अविरतमसमाप्तभोगजीवितादि##-
समाम्नायो बौद्धाद्यसच्छास्त्रोपदेशो यस्य | कवलनोन्मुख 
उदरभरणमात्रपरः | कालनामा धूर्तः असन्मार्गप्रवर्तनेन लोकं 
जनमित्यर्थान्तरमपि गम्यते || ३ ||

दहत्यन्तर्दुराशाभिर्देवो दारुणचेष्टया |
लोकमुष्णप्रकाशाभिर्ज्वालाभिर्दहनो यथा || ४ ||

दुराशाभिरन्तर्दहन्ति | दारुणचेष्टया दुश्चारित्र्येण बहिरपीति शेषः | तथा 
दृष्टान्तेऽपि योज्यम् || ४ ||

धृतिं विधुरयत्येषा मर्यादारूपवल्लभा |
स्त्रीत्वात्स्वभावचपला नियतिर्नियतोन्मुखी || ५ ||

कालमर्यादारूपकृतान्तस्य वल्लभा प्रिया इन्द्रियाणां 
पराक्प्रवृत्तिनियम-लक्षणा नियतिर्नियतेषु समाधिपरेषु उन्मुखी 
उद्युक्ता तेषां धृतिं धैर्यं विधूरयति वियोजयति | तत्र हेतुः - 
स्त्रीत्वादिति || ५ ||

ग्रसतेऽविरतं भूतजालं सर्प इवानिलम् |
कृतान्तः कर्कशाचारो जरां नीत्वाऽजरं वपुः || ६ ||

अजरं तरुणं वपुर्जरां नीत्वा प्रापयय || ६ ||

यमो निर्घृणराजेन्द्रो नार्तं नामानुकम्पते |
सर्वभूतदयोदारो जनो दुर्लभतां गतः || ७ ||

निर्दयराजानामिन्द्रः स्वामी | अतिनिर्दय इति यावत् || ७ ||

सर्वा एव मुने फल्गुविभवा भूतजातयः |
दुःखाइअव दुरन्ताय दारुणा भोगभूमयः || ८ ||

सर्वा ब्रह्मान्ता अपि भूतजातयः प्राणिजातयो विरक्तदशा फल्गुविभवास्तु##-

आयुरत्यन्तचपलं मृत्युरेकान्तनिष्ठुरः |
तारुण्यं चातितरलं बाल्यं जडतया हृतम् || ९ ||

जडतया मोहेन | हृतमपनीतम् || ९ ||

कलाकलङ्कितो लोको बन्धवो भवबन्धनम् |
भोगा भवमहारोगास्तृष्णाश्च मृगतृष्णिकाः || १० ||

कलनं कला विषयानुसंधानम् || १० ||

शत्रवश्चेन्द्रियाण्येव सत्यं यातमसत्यताम् |
प्रहरत्यात्मनैवात्मा मनसैव मनो रिपुः || ११ ||

सत्यं परमार्थत आत्मेति गृहीतं देहादि | तस्य विवेके असत्यतां 
अपरमार्थात्मताम् | यद्वा सत्यं सत्यज्ञानादिलक्षणं वस्तु असत्यताम् | मन 
एव बन्धहेतुत्वाद्रिपुर्यस्य तथाभूत आत्मा मनोभिमानान्मनोभूत 
आत्मानं मनसैवात्मना प्रहरतीव दुःखीकरोति || ११ ||

अहंकारः कलङ्काय बुद्धयः परिपेलवाः |
क्रिया दुष्फलदायिन्यो लीलाः स्त्रीनिष्ठतां गताः || १२ ||

अहंकारोऽभिमानप्रधानमन्तःकरणं कलङ्काय लाञ्छनाय | 
स्वरूपदूषणायेति यावत् | बुद्धयोऽध्यवसायात्मिकास्तद्वृत्तयो 
बहिर्मुखत्वात्परिपेलवा मृदवः स्वरूपनिष्ठा दार्ढ्यशून्याः | क्रियाः 
प्रवृत्तयः शारीराः | लीला मानसविलासाः || १२ ||

वाञ्छाविषयशालिन्यः सच्चमत्कृतयः क्षताः |
नार्यो दोषपताकिन्यो रसा नीरसतां गताः || १३ ||

सच्चमत्कृतय आत्मस्फूर्तिचमत्काराः | दोषाणां पताकिन्यो ध्वजिन्यः | रसा 
अनुरागाः | नीरसतामनुरागशून्यताम् | विषया अस्पृहणीयतामिति वा || १३ ||

वस्त्ववस्तुतया ज्ञातं दत्तं चित्तमहंकृतौ |
अभाववेधिता भावा भावान्तो नाधिगम्यते || १४ ||

वस्तु अलौकिकं कार्यकारणसंघातात्मना ज्ञातम् | चित्तं दत्तम् | 
अभिनिवेशितमिति यावत् | अभाववेधिता नाशग्रस्ताः | भावानामनित्य##-

तप्यते केवलं साधो मतिराकुलितान्तरा |
रागरोगो विलसति विरागो नोपगच्छति || १५ ||

नोपगच्छतीत्यादिर्लोके अतिदौर्लभ्योक्तिर्नतु स्वस्य प्रक्रमविरोधात् || १५ ||

रजोगुणहता दृष्टिस्तमः संपरिवर्धते |
न चाधिगम्यते सत्त्वं तत्त्वमत्यन्तदूरतः || १६ ||

अधिगम्यते लभ्यते || १६ ||

स्थितिरस्थिरतां याता मृतिरागमनोन्मुखी |
धृतिर्वैधुर्यमायाता रतिर्नित्यमवस्तुनि || १७ ||

स्थितिर्जीवनम् | अवस्तुनि फल्गुविषये || १७ ||

मतिर्मान्द्येन मलिना पातैकपरमं वपुः |
ज्वलतीव जरा देहे प्रतिस्फुरति दुष्कृतम् || १८ ||

मान्द्येन मौर्ख्येण | पातैकपरमं नाशैकपर्यवसितम् || १८ ||

यत्नेन याति युवता दूरे सज्जनसंगतिः |
गतिर्न विद्यते काचित्क्वचिन्नोदेति सत्यता || १९ ||

ननु धार्मिकस्य तव कथं गतिर्न विद्यते तत्राह - क्वचिदिति | 
स्वर्गादिगतेरप्य-नित्यतया स्वप्न सुखप्रायत्वादिति भावः || १९ ||

मनो विमुह्यतीवान्तर्मुदिता दूरतां गता |
नोज्ज्वला करुणोदेति दूरादायाति नीचता || २० ||

मुदिता परसुखदर्शनसंतोषः | नीचताशब्देन तद्धेतुरसूयादिर्गृह्यते || 
२० ||

धीरताऽधीरतामेति पातोत्पातपरो जनः |
सुलभो दुर्जनाश्लेषो दुर्लभः सत्समागमः || २१ ||

अधीरतामस्थिरताम् | पातोत्पातौ मरणजन्मनी ऊर्ध्वाधोगमने वा | आश्लेषः 
सङ्गः || २१ ||

आगमापायिनो भावा भावना भवबन्धनी |
नीयते केवलं क्वापि नित्यं भूतपरम्परा || २२ ||

भावना वासना | भावेष्वपगतेष्वपि सा नापैतीति भवे बन्धनी बन्धहेतुः  
भूतपरम्परा प्राणिनिकायः | कालेनेति शेषः || २२ ||

दिशोऽपि हि न दृश्यन्ते देशोऽप्यन्यापदेशभाक् |
शैला अपि विशीर्यन्ते कैवास्था मादृशे जने || २३ ||

दिशो यासु कालाद्भयं नास्ति तादृश्यः | तदेव प्रपञ्चयति - देश इति | 
देशः सद्व्यवहारोपदेशः | यद्वा - दिशति प्रयच्छति 
प्राणिभ्योऽवकाशमिति देश इति | व्यपदेशादन्यं विरुद्धमपदेशं 
व्यवहारम् | स्वस्यैव निरवका-शत्वमिति यावत् || २३ ||

अद्यते सत्तयापि द्यौर्भुवनं चापि भुज्यते |
धरापि याति वैधुर्यं कैवास्था मादृशे जने || २४ ||

दौराकाशोऽपि सत्तया सन्मात्रस्वभावेनेश्वरेणाद्यते || २४ ||

शुष्यन्त्यपि समुद्राश्च श्रीयन्ते तारका अपि |
सिद्धा अपि विनश्यन्ति कैवास्था मादृशे जने || २५ ||

सिद्धा ज्ञातिरिक्तैर्योगमन्त्ररसायनादिभिः || २५ ||

दानवा अपि दीर्यन्ते ध्रुवोऽप्यध्रुवजीवितः |
अमरा अपि मार्यन्ते कैवास्था मादृशे जने || २६ ||

शक्रोऽप्याक्रम्यते वक्त्रैर्यमोऽपि हि नियम्यते |
वायुरप्येत्यवायुत्वं कैवास्था मादृशे जने || २७ ||

वक्त्रैराक्रम्यते चर्व्यते | नितरां यम्यते उपरमं प्राप्यते || २७ ||

सोमोऽपि व्योमतां याति मार्तण्डोऽप्येति खण्डताम् |
मग्नतामग्निरप्येति कैवास्था मादृशे जने || २८ ||

व्योमतां शून्यताम् || २८ ||

परमेष्ठ्यपि निष्ठावान्ह्रियते हरिरप्यजः |
भवोऽप्यभावमायाति कैवास्था मादृशे जने || २९ ||

निष्ठा परिसमाप्तिः | ह्रियते संह्रियते || २९ ||

कालः संकाल्यते येन नियतिश्चापि नीयते |
खमप्यालीयतेऽनन्तं कैवास्था मादृशे जने || ३० ||

कालः प्रागुक्तस्त्रिविधः | खमत्र बहिरावणाकाशः || ३० ||

अश्राव्यावाच्यदुर्दर्शतत्त्वेनाज्ञातमूर्तिना |
भुवनानि विडम्ब्यन्ते केनचिद्भ्रमदायिना || ३१ ||

अश्राव्यं श्रोत्रेन्द्रियाविषयः | अवाच्यं वागगम्यं दुर्दर्शं 
चक्षुराद्यगम्यं च तत्त्वं सूक्ष्मं रूपं यस्य | मूर्तिः स्थूलं रूपम् | 
विडम्ब्यन्ते स्वात्मन्येव मायया प्रदर्श्यन्ते | तत्त्वमाच्चाद्य कल्पितमेव 
प्रदर्शयत्तित्यर्थः || ३१ ||

अहंकारकलामेत्य सर्वत्रान्तरवासिना |
न सोऽस्ति त्रिषु लोकेषु यस्तेनेह न बाध्यते || ३२ ||

अहंकारकलामभिमानांशमेत्य प्राप्य स्थितेषु मध्ये इति शेषः || ३२ ||

शिलाशैलकवप्रेषु साश्वभूतो दिवाकरः |
वनपाषाणवन्नित्यमवशः परिचोद्यते || ३३ ||

सर्वबाधकत्वोपपादनाय तस्य निरङ्कुशं स्वातन्त्र्यमाह - 
शिलेत्यादित्रिभिः | साश्वोऽश्वसहितो रथस्तद्भावं प्राप्तः | य आदित्ये तिष्ठन् 
इत्यादिश्रुतेः | स्वाधिरूढेनेश्वरेण प्रेर्यमाणः शिलाशैलवप्रादिदुर्गम##-
वनं जलं योग्यतया पर्वतशिखराद्वेगेन प्रवहत्तेन यथा वर्तुलाः 
स्फतिकादिपाषाणा अधोधः प्रेर्यन्ते तद्वदवशोऽस्वतन्त्रः | सूर्यादी##-

धरागोलकमन्तस्थसुरासुरगणास्पदम् |
वेष्ट्यते धिष्ण्यचक्रेण पक्वाक्षोटमिव त्वचा || ३४ ||

धरा भूमिः सैव गोलकम् | ज्योतिःशास्त्रे तथा प्रसिद्धेः | धिष्ण्यं 
देवानामायतनभूतं चक्रं ज्योतिश्चक्रं तेन वेष्ट्यते परितो व्याप्यते | 
अक्षोटं फलविशेषः | युगावर्तेषु भूमेर्दाहप्लवनादिविकारेऽप्याकल्पं 
ज्योतिश्चक्रस्याविनाशाद्दार्ढ्यसूचनाय पक्वेति विशेषणम् || ३४ ||

दिवि देवा भुवि नराः पातालेषु च भोगिनः |
कल्पिताः कल्पमात्रेण नीयन्ते जर्जरां दशाम् || ३५ ||

कल्पमात्रेण संकल्पमात्रेण | तथाचात्यन्तपारवश्यमपि जगतो महान् दोष 
इति भावः || ३५ ||

कामश्च जगदीशानरणलब्धपराक्रमः |
अक्रमेणैव विक्रान्तो लोकमाक्रम्य वल्गति || ३६ ||

दोषान्तराण्यप्याह - काम इत्यादिना | अक्रमेण अनुचितप्रकारेण | आक्रम्य 
वशीकृत्य | नियन्तुरीश्वराद्बिभेति चेन्न विशृङ्खलः स्यात् | नासौ तथेत्याह 
- जगदीशानेति || ३६ ||

वसन्तो मत्तमागङ्गो मदैः कुसुमवर्षणैः |
आमोदितककुप्चक्रश्चेतो नयति चापलम् || ३७ ||

वसन्त एव मत्तमातङ्गः कुसुमवर्षणमेव मदवर्षणमिति व्यस्तरूपकम् | 
चापलमिति भयोन्मादभावद्वयसंभेदः || ३७ ||

अनुरक्ताङ्गनालोललोचनालोकिताकृति |
स्वस्थीकर्तुं मनः शक्तो न विवेको महानपि || ३८ ||

परोपकारकारिण्या परार्तिपरितप्तया |
बुद्ध एव सुखी मन्ये स्वात्मशीतलया धिया || ३९ ||

बुद्धः प्रबुद्धतत्त्वः पुरुषः | बोधश्चातिदुर्लभ इति भावः || ३९ ||

उत्पन्नध्वंसिनः कालवडवानलपातिनः |
संक्यातुं केन शक्यन्ते कल्लोला जीविताम्बुधौ || ४० ||

ध्वंसित्वे हेतुः - कालेति | भावा इति शेषः || ४० ||

सर्व एव नरा मोहाद्दुराशापाशपाशिनः |
दोषगुल्मकसारङ्गा विशीर्णा जन्मजङ्गले || ४१ ||

पूर्वोक्तदोषलक्षणेषु गुल्मकेषु स्थिताः सारङ्गाः मृगाः पक्षिणो वा 
दुराशापाशेन पाशिनो बधाः सन्तो जन्मजङ्गले विशीर्णा इति संबन्धः || ४१ 
||

संक्षीयते जगति जन्मपरम्परासु 
लोकस्य तैरिह कुकर्मभिरायुरेतत् |
आकाशपादपलताकृतपाशकल्पं 
येषां फलं नहि विचारविदोऽपि विद्मः || ४२ ||

[] तैरुक्तदोषप्रयुक्तैः कुकर्मभिः काम्यनिषिद्धाचरणैरायुः 
संक्षीयते | फलं स्वर्गनरकादि | आकाशे चेत्पादपस्तत्र लतापि 
स्यात्कृतकण्ठपाशोल्ल-म्बनसदृशमसारं इरालम्बनदुःखं 
पतनावसानस्थितिकमित्यर्थः | आस्तां तन्निवृत्त्युपायो दूरे तच्चिन्दापि 
दुर्लभेत्याह - नहीति || ४२ ||

अद्योत्सवोऽयमृतुरेष तथेह यत्रा
ते बन्धवः सुखमिदं सविशेषभोगम् |
इत्थं मुधैव कलयन्सुविकल्पजाल-
मालोलपेलवमतिर्गलतीह लोकः || ४३ ||

तत्प्रमोषसामग्री तु प्रतिक्षणमतिसुलभेत्याह - अद्येति | गलति विशीर्यते || ४३ 
||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
दैवदुर्विलासवर्णनं नाम षड्विंशतितमः सर्गः || २६ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
दैवदुर्विलासवर्णनं नाम षड्विंशतितमः सर्गः || २६ ||

सप्तविंशः सर्गः २७

श्रीरम उवाच |

अन्यच्च ताताटितरामरम्ये मनोरमे चेह जगत्स्वरूपे |
न किंचिदायाति तदर्थजातं येनातिविश्रान्तिमुपैति चेतः || १ ||

उक्तानुक्तेषु भावेषु निःश्रेयसविरोधिषु |
विस्तरेण पुनर्दोषा वैराग्यायेह कीर्तिताः ||

प्रत्येकमुक्तेष्वनुक्तेषु च भावेषु समुच्चित्य दोषान्तराणि प्रपञ्चयन्स्व##-
शेषः | आपाततो मनोरमे वस्तुतस्त्वरम्ये जगत्स्वरूपे येन लब्धेन 
चेतोऽतिविश्रान्तिं पूर्णकामतामुपैति तत्तादृशं किंचिदप्यर्थजातं नायाति 
चेतसि ततोऽन्यच्च तत्त्वं नायाति न लभ्यत इति वार्थः || १ ||

बाल्ये गते कल्पितकेलिलोले मनोमृगे दादरीषु जीर्णे |
शरीरके जर्जरतां प्रयाते विदूयते केवलमेव लोकः || २ ||

दारा एव दर्यो गिरिगुहाः | विशेषेण दूयते उपतप्यते | केवलं पुरुषार्थ##-

जरातुषाराभिहतां शरीरसरोजिनीं दूरतरे विमुच्य |
क्षणाद्गते जीवितचञ्चरीके जनस्य संसारसरोऽवशुष्कम् || ३ ||

जीवितं जीवनं स एव चञ्चरीको भ्रमरः | संसारोऽत्रैहिकसमारम्भस्त##-

यदा यदा पाकमुपैति नूनं तदा तदेयं रतिमातनोति |
जराभराऽनल्पनवप्रसूना विजर्जरा कालयता नराणाम् || ४ ||

रतिं प्रीतिमातनोति | मृत्योरिति शेषः | नराणां काय एव लता वल्लि || ४ ||

तृष्णानदी सारतरप्रवाहग्रस्ताखिलानन्तपदार्थजाता |
तटस्थसंदोषसुवृक्षमूलनिकाषदक्षा वहतीह लोके || ५ ||

सारतरो वेगवत्तरो बलवत्तरो वा मूलनिकाषो वप्रनिकृन्तनं तत्र दक्षा 
समर्थाः || ५ ||

शारीरनौश्चर्मनिबन्धबद्धा भवाम्बुधावालुलिता भ्रमन्ती |
प्रलोड्यते पञ्चभिरिन्द्रियाख्यैरधोभवन्ती मकरैरधीरा || ६ ||

सर्मणा निबन्धनेन आछादनेन बद्धा | चर्ममयी तरिर्दक्सिणदेशे प्रसिद्धा 
| ऊर्मिभिरालुलिता व्याकुलिता स्वतश्च लघुत्वाद्भ्रमन्ती अतएवाधोभवन्ती 
मज्जनोन्मुखी इन्द्रियग्राहैरपि प्रलोड्यते | यतोऽधीरा न विद्यन्ते धीरा 
विवेकधीमन्तो वैराग्यधरियशालिनो वा जीवा यस्यां तथाविधा || ६ ||

तृष्णालताकाननचारिणोऽमी शाखाशतं काममहीरुहेषु |
परिभ्रमन्तः क्षपयन्ति कालं मनोमृगा नो फलमाप्नुवन्ति || ७ ||

लताप्रथानं काननं लताकाननम् | शाख्याशतं परिभ्रमन्त इति 
विशेषणान्मृगाः अत्र शाखामृगाः कालमायुः क्षपयन्ति || ७ ||

कृच्छ्रेषु दूरास्तविषादमोहाः स्वास्थ्येषु नोत्सिक्तमनोभिरामाः |
सुदुर्लभाः संप्रति सुन्दरीभिरनाहतान्तःकरणा महान्तः || ८ ||

कृच्छ्रेषु आपत्सु | स्वास्थ्येषु संपत्सु | नोत्सिक्तेनागर्वितेन मनसा अभिरामाः 
| नञर्थको नशब्दोऽप्यस्ति तस्य समासः || ८ ||

तरन्ति मागङ्गघटातरङ्गं रणाम्बुधिं ये मयि ते न शूराः |
शूरास्त एवेह मनस्तरङ्गं देहेन्द्रियाम्बोधिमिमं तरन्ति || ९ ||

घटाः समूहास्त एव तरङ्गा यस्मिन् | ये तरन्ति ते मयि शौर्योत्कर्षविमर्श##-
भावः || ९ ||

अक्लिष्टपर्यन्तफलाभिरामा न दृश्यते कस्यचिदेव काचित् |
क्रियादुराशाहतचित्तवृत्तिर्यामेत्य विश्रान्तिमुपैति लोकः || १० ||

ननु कर्मैव तत्रोपायोऽस्तु तत्राह - अक्लिष्टेति | अप्यर्थ एवकारः | 
कस्यचित्काचि-दपि क्रिया अक्लिष्टं क्लेशेन नाशेन वा रहितं पर्यन्तः 
संसारावसानं तद्रूपं यत्फलं तेन अभिरामा न दृश्यते | तद्यथेह 
कर्मचितो लोकः क्षीयत एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयत इत्यादिश्रुतेः | 
कृतकफलस्य नाशनियमादिष्टनाशस्य दुःखपर्यवसितत्वाच्चेति भावः | 
यां क्रियामेत्य आश्रित्य | विश्रान्तिं स्वास्थ्यम् || १० ||

कीर्त्या जगद्दिक्कुहरं प्रतापैः श्रिया गृहं सत्त्वबलेन लक्ष्मीम् |
ये पूरयन्त्यक्षतधैर्यबन्धा न ते जगत्यां सुलभा महान्तः || ११ ||

यत्र असति भाग्योदये कीर्तिप्रतापलक्ष्म्याद्यल्पफलानामपि धैर्यादिक्षति##-
मोक्षस्येत्यभिप्रेत्याह - कीर्त्येति | श्रिया संपदा | गृहमर्थिगृहम् | 
सत्त्वबलेन सात्त्विकक्षमाविनयौदार्यादिबलेन लक्ष्मीम् | तेन हि सा पुर्णेव 
राजते || ११ ||

अप्यन्तरस्थं गिरिशैलभित्तेर्वज्रालयाभ्यन्तरसंस्थितं वा |
सर्वं समायान्ति ससिद्धिवेगाः सर्वाः श्रियः सन्ततमापदश्च || १२ ||

सति तु भाग्योदये सर्वस्य सर्वत्र सर्वाभिलषितप्राप्तिः सुलभेति 
पुरुषप्रयत्न-वैयर्थ्यमभिप्रेत्याह - अप्यन्तरस्थमिति | गिरेः शैली 
शिलामयी या भित्तिः | कर्मधारयनिमित्तः पुंवद्भावः | तन्मध्ये स्थितमपि 
वज्रनिर्मितत्वाद-भेद्यस्यालयस्याभ्यन्तरे संस्थितमपि वा सर्वं 
सभाग्यजनमिति शेषः | सिद्धयोऽणिमादयस्तेषां वेगैस्त्वराभिः सहिताः | 
आपद्ग्रहनं दृष्टान्तार्थम् || १२ ||

पुत्राश्च दाराश्च धनं च बुद्ध्या प्रकल्प्यते तात रसायनाभम् |
सर्वं तु तन्नोपकरोत्यथान्ते यत्रातिरम्या विषमूर्छनैव || १३ ||

अक्लिष्टपर्यन्तेत्यनुपदोक्तमेव प्रपञ्चयति - पुत्राश्चेत्यादिना | प्रकल्प्यते 
भ्रान्त्येति शेषः | अन्ते मृत्युकाले | अतिरम्या अपि भोगविषया यत्र 
विषमूर्छ-नावद्दुःखायैव || १३ ||

विषादयुक्तो विषमामवस्था मुपागतः कायवयोवसाने |
भावान्स्मरन्स्वानिह धर्मरिक्तान् जन्तुर्जरावानिह दह्यतेऽन्तः || १४ ||

धर्मरिक्तान् पुण्यसंग्रहशून्यान् || १४ ||

कामार्थधर्माप्तिकृतान्तराभिः क्रियाभिरादौ दिवसानि नीत्वा |
चेतश्चलद्बर्हिणपिच्छलोलं विश्रान्तिमागच्छतु केन पुंसः || १५ ||

आदौ धनार्जनभोगतृष्णाप्राबल्यात्कामार्थाभ्यामेव धर्मावाप्तौ 
कृतान्तराभिराक्रान्तावकाशाभिर्लौकिकक्रियाभिः | बर्हिणो मयूरस्तस्य 
पिच्छं बर्हमिव लोलम् | कायवयोवसाने इत्येतदत्राप्यनुषज्यते || १५ ||

पुरोगतैरप्यनवाप्तरूपैस्तरङ्गिणीतुङ्गतरङ्गकल्पैः |
क्रियाफलैर्दैववशादुपेतैर्विडम्ब्यते भिन्नरुचिर्हि लोकः || १६ ||

ननु मास्तु धर्मार्जनशुन्यानां चेतसि विश्रान्तिस्तदर्जनवतां भवदादीनां 
तत्फललाभात्कुतो न सेत्याशङ्क्य धर्मफलस्वर्गपुत्रादे##-
तरङ्गवद्भङ्गुरैरतएवानवाप्तरूपैर-प्राप्तप्रायैः | हि यस्माद्भिन्ने 
अनात्मनि रुचिर्यस्य स लोको जनो विडम्ब्यते वञ्च्यते | अयं भावः - स एव हि 
लाभ इत्युच्यते यल्लब्धं नापैति अनर्थे वा न पर्यवस्यति | अन्यस्तु लाभो 
विडम्बनमात्रम् | यथा अल्पायुःपुत्रलाभो यथा वा मत्स्यस्य 
बडिशामिषलाभः | तथाच श्रुतिः स योऽन्यदात्मनः प्रियंब्रुवाणं 
ब्रूयात्प्रियं रोत्स्यति इति | तथाच न तल्लाभादाश्वास इति || १६ ||

इमान्यमूनीति विभावितानि कार्याण्यपर्यन्तमनोरमाणि |
जनस्य जायाजनरञ्जनेन जवाज्जरान्तं जरयन्ति चेतः || १७ ||

उक्तमेवार्थमासुरसंपद्विस्तारप्रदर्शनेन प्रपञ्चयति - इमानीत्यादिना 
| इमानि संनिहितानि सद्यः कर्तव्यान्यमूनि विप्रकृस्टानि देशकालान्तरे 
कर्तव्यानीति विभावितानि निरन्तरं चिन्तितान्यपर्यन्तमनोरमाणि | 
परिणामेऽनर्थरूपाणि | जायानां जनानां च रञ्जनेन प्रियाचरणेन 
देहजरान्तं चेतोऽपि जरयन्ति | विवेकाद्भ्रंशयन्तीति यावत् || १७ ||

पर्णानि जीर्णानि यथा तरूणां समेत्य जन्माशु लयं प्रयान्ति |
तथैव लोकाः स्वविवेकहीनाः समेत्य गच्छन्ति कुतोऽप्यहोभिः || १८ ||

कुतोऽप्यहोभिः कतिपयैरेव दिनैः || १८ ||

इतस्ततो दूरतरं विहृत्य प्रविश्य गेहं दिवसावसाने |
विवेकिलोकाश्रयसाधुकर्म रिक्तेऽह्नि रात्रौ क उपैति निद्राम् || १९ ||

अह्नि दिवसे विवेकिजनानामनुसरणेन सत्कर्मभिश्च रहिते सति को निद्रामुपैति 
विना मूढमिति शेषः || १९ ||

विद्राविते शत्रुजने समस्ते समागतायामभितश्च लक्ष्म्याम् |
सेव्यन्त एतानि सुखानि यावत्तावत्समायाति कुतोऽपि मृत्युः || २० ||

कुतोऽपि संवर्धिततुच्छरूपैर्भावैरमीभिः क्षणनष्टदृष्टैः |
विलोड्यमाना जनता जगत्यां नवेत्युपायातमहो न पातम् || २१ ||

कुतोऽप्यनिर्धारिततत्त्वाद्धेतोः संवर्थितैः भावैर्विषयैर्विलोड्यमाना 
भ्राम्यमाणा | पातं मृत्युम् | यातमिति पाठे उपायातमागतं यातं गतं 
च अहो न वेत्ति || २१ ||

प्रियासुभिः कालमुखं क्रियन्ते जनैडकास्ते हतकर्मबद्धाः |
यैः पीनतामेव बलादुपेत्य शरीरबाधेन न ते भवन्ति || २२ ||

सर्वप्राणिनां प्रियत्वेन प्रसिद्धैरसुभिः प्राणैर्यजमानैस्त एव जनैडका 
नरमेषाः पशवः | हतशब्दः कुत्सायाम् | कुत्सितकर्मलक्षणेषु यूपेषु 
बद्धाः सन्तो दोषाञ्जनैः कालवर्णं मुखं यथा स्यात्तथा क्रियन्ते 
संस्क्रियन्ते | ते के | यैर्विषयासक्तिदेहपोषणादिबलात्पीनतामेवोपेत्य स्थितं न 
विवेकवैराग्याद्यभ्यस्तमित्यर्थः | अत एव हि ते रोगर्त्विग्भिः संज्ञपन##-
भवन्तीत्युत्प्रेक्षा | असन्नेव स भवति असद्ब्रह्मेति वेद चेत् इति श्रुतेः | यज्ञ##-
लक्षणा | अथवा यैरेव जनैडकैः पोषकैः स्वयं पीनतामुपेत्य स्थितास्त एव 
क्रियन्ते उपह्रियन्ते | अतएव कृतघ्ना असवः शरीरबाधेन हेतुना ते प्रियासवो 
न भवन्ति किंत्वप्रियाः शत्रवः | तथाच न प्राणपोषणमात्र-परेण 
भाव्यमिति भावः | अथवा असुपोषणपरा अपि न मूढजनाः प्रियासवः | 
तेषां मृत्युमुखप्रवेशोपायाचरणेन प्रत्युत प्राणविघात-कत्वात् | 
किंतु तत्त्वज्ञा एवेह प्रियासवः | प्राणानां तत्त्वदृशा नित्यात्म##-
मूढजनैडकाः कालमुखमिव क्रियन्ते | नाद्रियन्त इति यावत् | 
कस्तेष्वतिशयस्तत्राह - यैष्तत्त्वज्ञानबलाच्छरीरत्रयबाधेन 
पीनतामपरि-च्छिन्नतामेवोपेत्य स्थितमिति हेतोस्ते 
जनैडकवद्देहात्ममतयो न भवन्तीत्ययमेवातिशय इत्यर्थः || २२ ||

अजस्त्रमागच्छति सत्वरैवमनारतं गच्छति सत्वरैव |
कुतोऽपि लोला जनता जगत्यां तरङ्गमाला क्षणभङ्गुरेव || २३ ||

यथा आगच्छति एवं सत्वरैव गच्छति | कुतोऽपीत्युक्त्या यत आगच्छति यत्र च 
गछति तज्जिज्ञासितमिति सूचितम् || २३ ||

प्राणापहारैकपरा नराणां मनो मनोहारितया हरन्ति |
रक्तच्छदाश्चञ्चलषट्पदाक्ष्यो विषद्रुमालोललताः स्त्रियश्च || २४ ||

रक्तच्छदा रक्तौष्ठ्यो रक्तवस्त्रा वा रक्तपल्लवाश्च | षट्पदा इव षट्पदा एव 
चाक्षीणि यासाम् | विषद्रुमेष्वालोला लता विषलताः || २४ ||

इतोऽन्यतश्चोपगता मुधैव समानसंकेतनिबद्धभावा |
यात्रासमासंगसमा नराणां कलत्रमित्रव्यवहारमाया || २५ ||

इतो मनुष्यलोकादन्यतः स्वर्गनरकादिभ्यश्च | मुधा व्यर्थमेव | 
इहास्माभिर्मिलितव्यमिति परस्पराभिप्रायनिबन्धनः संकेतस्तेन 
संपादितस्वरूपा | देवोत्सवादियात्रायां समासङ्गः समाजमेलनम् || २५ ||

प्रदीपशान्तिष्विव भुक्तभूरिदशास्वतिस्नेहनिबन्धनीषु |
संसारमालासु चलाचलासु न ज्ञायते तत्त्वमतात्त्विकीषु || २६ ||

संसारा जन्ममरणपरम्परास्तेषां मालासु प्रदीपानां शान्तिषु 
क्षणिकज्वालोपरमप्रवाहेष्विव तत्त्वं पारमार्थिकं वस्तु न ज्ञायते इति 
संबन्धः | सर्वाणि विशेषणान्युभयसाधारणानि | दशा बाल्यादयो 
वर्तिकाश्च | स्नेहो रागस्तैलं च | चलाचलासु चञ्चलासु | अतात्त्विकीषु 
मिध्याभूतासु || २६ ||

संसारसंरम्भकुचक्रिकेयं प्रावृट्पयोबुद्बुदभङ्गुरापि |
असावधानस्य जनस्य बुद्धौ चिरस्थिरप्रत्ययमातनोति || २७ ||

यथा कुलालचक्रिका भ्रमन्त्यप्यसावधानपुरुषबुद्धौ चिरं स्थिरैवेयं न 
भ्रमतीति प्रतीतिं जनयति एवमियं [प्रवृत्तिकुचक्रिका] 
संसारप्रवृत्ति-रूपा कुचक्रिका वार्षिकलजबुद्बुद्वदनित्यापि 
चिरस्थायिताप्रतीतिं जनयतीत्यर्थः || २७ ||

शोभोज्ज्वला दैववशाद्विनष्टा गुणाः स्थिताः संप्रति जर्जरत्वे |
आश्वासनादूरतरं प्रयाता जनस्य हेमन्त इवाम्बुजस्य || २८ ||

जनस्य अम्बुजस्येव संप्रति यौवने शरदि च ये सौन्दर्यसौगन्ध्यादयो गुणाः 
शोभोज्ज्वलाः स्थितास्त एव गुणा वार्धकेन जर्जरत्वे हेमन्ते च 
दैववशाद्विनष्टाः सन्त आश्वासनायाश्चित्तसमाधानस्य आघ्राणस्य च 
दूरतरं प्रयाता दुर्लभा भविष्यन्तीति न तेषु विश्वास इति भावः || २८ ||

पुनःपुनर्दैववशादुपेत्य स्वदेहभारेण कृतोपकारः |
विलूयते यत्र तरुः कुठारैराश्वासने तत्र हि कः प्रसङ्गः || २९ ||

यत्र संसारे भूजलपवनादि दैववशात्पुरुषोपकारमनपेक्ष्यैवेति यावत् | 
जन्माभिवृद्धिफलपुष्पादिसमृद्धिमुपेत्य स्वदेहस्य भारेण धारणेन 
पुनःपुनर्जनेभ्यश्छायापत्रपुष्पफलादिभिः कृतोपकारोऽनपराध्यपि 
तरुर्वृक्षः कुठारैर्विलूयते छिद्यते | तत्र संसारे | तत्र प्रतिपदप्रसक्ता##-
मृत्युरनपकारिणमपि हनिष्यत्येवेति भावः || २९ ||

मनोरमस्याप्यतिदोषवृत्तेरन्तर्विघाताय समुत्थितस्य |
विषद्रुमस्येव जनस्य सङ्गादासाद्यते संप्रति मूर्छनैव || ३० ||

नन्वस्त्वन्यत्र दोषस्तथापि हितैषिषु स्वजनेषु को दोषस्तत्राह - 
मनोरमस्येति | अतिशयितदोषाः स्नेहभोगादिवृत्तयो 
दाहभ्रमणादिवृत्तयश्च यस्मात् | अन्तरुपशमस्य जीवितस्य च 
विघातायोद्युक्तस्योत्पन्नस्य च मूर्च्छना मूढता कश्मलं वा आसाद्यत 
इत्ययमेव दोष इति भावः || ३० ||

कास्ता दृशो यासु न सन्ति दोषाः
कास्ता दिशो यासु न दुःखदाहः |
कास्ताः प्रजा यासु न भङ्गुरत्वं
कास्ताः क्रिया यासु न नाम माया || ३१ ||

संसारदृष्टिषु कास्ता दृशो दृष्टयः | क्रिया लौकिक्यः | माया छलम् || 
३१ ||

कल्पाभिधानक्षणजीविनो हि कल्पौघसंख्याकलने [विरिञ्च्या] 
विरिञ्च्याः |
अतः कलाशालिनि कालजाले लघुत्वदीर्घत्वधियोऽप्यसत्याः || ३२ ||

नन्वन्यासां प्रजानां भङ्गुरत्वेऽपि विरिञ्चिसालोक्यं प्राप्तानां प्रजानां 
कल्पायुषां न भङ्गुरत्वमित्याशङ्क्याह - कल्पेति | 
कल्पौघानामतीतानागतानन्तकल्पानां संख्याया अकलने अपरिज्ञाने 
आनन्त्याविशेषात्कल्पा अपि विष्णुरुद्रादिदृशा क्षणा एवेति विरिञ्च्या अपि 
कल्पाभिधानक्षणजीविन एव | अतोऽवयवशालिनि कालसमूहे लघुत्वदीर्घ##-
तुल्यन्यायेन ब्रह्माण्डा अप्यनन्तकोटिब्रह्माण्डदृशां दृशा अणव 
एवेत्यणुमहत्त्वादिबुद्धयोऽप्यसत्या बोध्याः || ३२ ||

सर्वत्र पाषाणमया महीध्रा मृदा मही दारुभिरेव वृक्षाः |
मांसैर्जनाः पौरुषबद्धभावा नापूर्वमस्तीह विकारहीनम् ||३३||

एवं प्रकृतिदृष्टौ विकारजातमप्यसत्यमेव प्रतिभातीताह - सर्वत्रेति | 
स्वार्थे मयट् | प्रकृत्या चारुरित्यादिवदभेदे तृतीया | महीध्ना वस्तुतः 
पाषाणा एव | मही मृदेव | जना मांसादीन्येव | कथं तर्हि पर्वतादि##-
पुरुषकृतैर्नामरूपसंकेतैः प्रतिनियतस्वभावा इत्यर्थः | परमार्थतस्तु 
अपूर्व पूर्वसिद्धकारणाद-न्यन्नास्ति | तथाच सर्वत्र 
न्यायसाम्याद्विकारहीनं परित्यक्तविकारं सर्वं जगत्प्रकृतिभूतमेकमेव 
परमार्थवस्त्वस्तीति युक्त्या संभाव्यत इत्यर्थः | अथवा अस्तु 
पर्वतादिविकाराणामसत्यत्वं तत्प्रकृतीनां पाषाण-मृदादीनां तु 
तत्कुतस्तत्राह - नापूर्वमिति | तेषामपि स्वकारणमहाभूत##-
एवेत्यर्थः || ३३ ||

आलोक्यते चेतनयाऽनुविद्धा पयोनुबद्धोऽस्तनयो नभः स्थाः |
पृथग्विभागेन पदार्थलक्ष्म्या एतज्जगन्नेतरदस्ति किंचित् || ३४ ||

पाषाणमृदादीनां महाबूतमात्रत्वमुक्तं स्फुटयति - आलोक्यत इति | 
अनुवित् हा इति च्छेदः | पयो जलं तदनुबद्धस्तत्कारणत्वेन तदिन्धनत्वेन वा 
तत्संबद्धो वह्निः | यद्यपि भौमो वह्निः पार्थिवेन्धनस्तथापि काष्ठा##-
सूर्यचन्द्राप्न्युदकादीनीत्यस्तनयो वायुः | नभ आकाशः | तिष्ठति न चलतीति 
स्थाः पृथिवी | इत्येतन्महाभूतपञ्चकमेवानुविध्यते पर्स्परं संबध्यत 
इत्यनुवित् मिलितं सत् गोघटादिनानापदार्थलक्ष्म्या एतज्जगच्चेतनया बुद्ध्या 
आलोक्यते अविवेकिभिः | हा इति खेदावद्योतको निपातः | विवेकदृशा 
पृथग्विभागेन प्रयालोचने तु इतरत्पञ्चभूतातिरिक्तं न किंचिदस्तीत्यर्थः | 
तथाच श्रुतिः - यदग्ने रोहितं रूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छुक्लं तदपां 
यत्कृष्णं तदन्नस्य | अपागामदग्नेरग्नित्वं वाचारम्भणं विकारो 
नामधेयं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम् इति || ३४ ||

चमत्कृतिश्चेह मनस्विलोकचेतश्चमत्कारकरी नराणाम् |
स्वप्नेऽपि साधो विषयं कदाचित्केषांचिदभ्येति न चित्ररूपा || ३५ ||

नन्वेवं पदार्थानामसत्यत्वे कथं जनानां व्यवहारभोगचमत्कारः नहि 
शुक्तिरजतेन कङ्कणं कर्तुं शक्यमित्याशङ्क्याह - चमत्कृतिरिति | इह 
मिथ्याभूतेऽपि पदार्थजाते व्यवहारकुशलतया मनस्विनां प्रिक्षावता##-
चित्ररूपा नाश्चर्यभूता | यतस्तथाविधा चमत्कृतिः कदाचित्केषांचिन्न##-
यावत् | यद्यपि सर्वेषामपि स्वप्ने भोगाः प्रसिद्धास्तथापि सुखदुःखाति##-
चिरभोगचमत्कृतिर्यथा हरिश्चन्द्रस्य स्वर्गनरकभोगयोरिति सूचनाय 
कदाचित्केषांचिदित्युक्तम् || ३५ ||

अद्यापि यातिऽपि च कल्पनाया आकाशवल्लीफलवन्महत्त्वे |
उदेति नो लोभलवाहतानामुदारवृत्तान्तमयी कथैव || ३६ ||

ननु यद्यस्ति भोगचमत्कृतिस्तर्हि किमधुनैव विरज्यसे | भोगान्भुक्त्वोत्तरे 
वयसि विरज्यात्मविचारस्य कर्तुं युक्तत्वादित्याशङ्क्य भोगासक्तौ वैराग्यस्य 
विचारस्य च सदैव दौर्लभ्यमित्याह - अद्येति | अद्याधुनातने पूर्वे वयसि 
यातेऽस्मिन्नुत्तरेऽपि च वयसि आकाशवल्लिफलवन्मिथ्याभूताया अपि 
भोगासक्तिकल्पनाया अविचारान्महत्त्वे सति भोगतत्साधनादिलोभलवेना##-
सर्वोत्कृष्टस्य परमात्मनो यो वृत्तान्तः स्वरूपनिरूपणवार्ता तत्प्रचुरा 
कथैव नोदेति | निरन्तरं तद्विचारस्तु दूरनिरस्त इति भावः || ३६ ||

आदातुमिच्छन्पदमुत्तमानां स्वचेतसैवापहतोऽद्य लोकः |
पतत्यशङ्कं पशुरद्रिकूटादानीलवल्लीफलवाञ्छयैव || ३७ ||

आसक्तौ न केवलं पुरुषार्थहानिः प्रत्युत महाननर्थोऽपीत्याह - आदातु##-
अमुमर्थमर्थान्तरन्यासेन दृअढयति - पशुरित्यादिना | 
पशुश्छागादिः पततीत्यनुषज्यते | आनीला हरिता वल्लि अर्थाद्विषमस्था 
करीरादिवल्ली गृह्यते || ३७ ||

अवान्तरन्यस्तनिरर्थकांशच्छायालतापत्रफलप्रसूनाः |
शरीर एव क्षतसंपदश्च श्वभ्रद्रुमा अद्यतना नराश्च || ३८ ||

अवान्तरे दुर्गमे गर्तोदर एव न्यस्तान्यतएव निरर्थकांशानि अंशतोऽपि 
प्राणिभिरनुपभोग्यत्वाद्व्यर्थानीति यावत् | छायादीनि येषां तथाविधाः 
श्वभ्रद्रुमाः शरीरे स्वशरीरपोषणायैवोपयोगात्क्षता व्यर्थं नाशिता 
विद्याविनयधनादिसंपदो यैस्तथाविधा नराश्च तुल्या एव | व्यर्थजन्म##-

क्वचिज्जना मार्दवसुन्दरेषु द्वचित्कठोरेषु च संचरन्ति |
देशान्तरालेषु निरन्तरेषु वनान्तखण्डेष्विव कृष्णसाराः || ३९ ||

यद्यपि क्वचिद्धार्मिका अपि सन्ति तथापि विवेकिनो दुर्लभा इति वक्तुं जनद्वै##-
प्रकृतानुसाराच्चित्तभूमयो गृह्यन्ते | मार्दवं 
दयादाक्षिण्यक्षमादिसौन्दर्यं विद्याविनयादि च तद्वत्सु | कठोरेषु 
क्रोधलोभनैष्ठुर्यशालिषु [तैक्ष्ण्यशालिषु] | वनमध्यभागानां 
खण्डेष्ववयवेषु || ३९ ||

धातुर्नवानि दिवसं प्रति भीषणानि 
रम्याणि वा विलुलितान्ततमाकुलानि |
कार्याणि कष्टफलपाकहतोदयानि 
विस्मापयन्ति न शवस्य मनांसि केषाम् || ४० ||

जनानां दुर्दशां दृष्ट्वा दुःखितस्तन्निमित्तं दैवं निन्दति - धातुरिति 
| शवस्य अचेतनत्वान्मृतकल्पस्य धातुर्दैवस्य | यदि जीवन्स्यान्नेदृशो 
निद्रयः स्यादित्यभिप्रायः | दिवसं प्रति दिने दिने | कर्मप्रवचनीयेनैव 
वीप्साद्योत-नान्न द्विवचनं कृतम् | फलसो भीषणान्यापाततो रम्याणि | 
वाशब्दः समुच्चये | विलुलितान्ततमैः रागादिभिरत्यन्तवाकुलितचित्तैराकुलानि | 
परिणामे कष्टफलपाकेन दूषितारम्भाभ्युदयानि नवानि कार्याणि केषां 
विवेकिनां मनांसि न विस्मापयन्ति || ४० ||

जनः कामासक्तो विविधकुकलाचेष्टनपरः
स तु स्वप्नेऽप्यस्मिञ्जगति सुलभो नाद्य सुजनः |
क्रिया दुःखासङ्गाऽविधुरविधुरा नूनमखिला 
न जाने नेतव्या कथमिव दशा जीवितमयी || ४१ ||

उक्तमर्थमनूद्योपसंहरंस्तन्निमित्तं स्वस्योद्वेगं दर्शयति - जन इति | 
कुकलाभिः कौटिल्य चातुर्यैः | सुजनो विवेकी | दुःखैरसङ्गोऽसंबन्धस्तद##-
रहिता | अवश्यं दुःखानुबन्धिन्येवेति यावत् || ४१ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
निःश्रेयसविरोधिभावानित्यताप्रतिपादनं नं नाम सप्तविंशतितमः 
सर्गः || २७ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
निःश्रेयसविरोधिभावानित्यताप्रतिपादनं नं नाम सप्तविंशतितमः सर्गः 
|| २७ ||

अष्टाविंशः सर्गः २८

श्रीराम उवाच |

यच्चेदं दृश्यते किंचिज्जगत्स्थावरजंगमम् |
तत्सर्वमस्थिरं ब्रह्मन्स्वप्नसंगमसंनिभम् || १ ||

इह सर्वेषु भोग्येषु वैरस्यप्रतिपत्तये |
वर्ण्यते सर्वभावानां विपर्यासिस्वभावता ||

सर्वभावानामविरतविपर्यासस्वभावतादर्शनादपि न तेष्वाश्वास इत्याहः 
- यच्चेदमित्यादिना | स्वप्ने संगमः समाजमेलनम् || १ ||

शुष्कसागरसंकाशो निखातो योऽद्य दृश्यते |
स प्रातरभ्रसंवीतो नगः संपद्यते मुने || २ ||

निखातो गर्तः | प्रातर्ग्रहणं कालान्तरोपलक्षणम् || २ ||

यो वनव्यूहविस्तीर्णो विलीढगगनो महान् [गगनोऽचलः] |
दिनैरेव स यात्युर्वीसमतां कूपतां च वा || ३ ||

वनव्यूहेन वनसमुदायेन | विलीढगगनश्चुम्बितनभस्तलः | उन्नत इति यावत् 
| महान्परिणाहतः | दिनैः कैश्चिदेव || ३ ||

यदङ्गमद्य संवीतं कौशेयस्रग्विलेपनैः |
दिगम्बरं तदेव श्वो दूरे विशरिताऽवटे || ४ ||

अवटे गर्ते | विशरिता विशीर्णं भविता | लुट् || ४ ||

यत्राद्य नगरं दृष्टं विचित्राचारचङ्चलम् |
तत्रैवोदेति दिवसैः संशून्यारण्यधर्मता || ५ ||

चञ्चलं पुनः पुनश्चरत् || ५ ||

यः पुमानद्य तेजस्वी मण्डलान्यधितिष्ठति |
स भस्मकूटतां राजन्दिवसैरधिगच्छति || ६ ||

अधिगच्छति प्राप्नोति || ६ ||

अरण्यानि महाभीमा या नभोमण्डलोपमा |
पताकाच्छादिताकाशा सैव संपद्यते पुरी || ७ ||

महारण्यमरण्यानी | विस्तीर्णतया नीलतया च नभोमण्डलोपमा || ७ ||

या लतावलिता भीमा भात्यद्य विपिनावली |
दिवसैरेव सा याति पुनर्मरुमहीपदम् || ८ ||

लताभिर्वलिता संवृत्ता | मरुमह्याः पदं लक्षणं निर्वृक्षजलताम् || ८ ||

सलिलं स्थलतां याति स्थलीभवति वारिभूः |
विपर्यस्यति सर्वं हि सकाष्ठाम्बुतृणं जगत् || ९ ||

वारिभूरुदकस्थानम् | विपर्यस्यति विपरीतावस्थामापद्यते || ९ ||

अनित्यं यौवनं बाल्यं शरीरं द्रव्यसंचयाः |
भावाद्भावान्तरं यान्ति तरङ्गवदनारतम् || १० ||

पूर्वस्वभावात्स्वभावान्तरम् || १० ||

वातान्तर्दीपकशिखालोलं जगति जीवितम् |
तडित्स्फुरणसंकाशा पदार्थश्रीर्जगत्रये || ११ ||

अल्पो दीपो दीपकः || ११ ||

विपर्यासमियं याति भूरिभूतपरम्परा |
बीजराशिरिवाजस्त्रं पूर्यमाणः पुनःपुनः || १२ ||

यथा कुसूलादावजस्रं पुनःपुनः पूर्यमाणो धान्यादिबीजराशिर्व्ययेन 
विपर्यासं क्षेत्रे उप्तो जलेन पूर्यमाणो वोच्छूनताङ्कुरसस्यादिभावेन 
विपर्यासमित्यर्थः || १२ ||

मनःपवनपर्यस्तभूरिभूतरजःपटा |
पातोत्पातपरावर्तपराभिनयभूषिता || १३ ||

इयं जागती स्थितिरेव संसारस्य [स्वकौशलातिश्याप्रकटनाय प्राणिनां 
जन्ममृत्युसंसरणलक्षणायामारभट्यां नटी वंशनटी | भटीनटीति 
समुदायो वा तद्वाचकः] कर्तृभोक्तृतासंतानलक्षणा या आरभटी 
आडम्बरातिशयः सैव नटी नर्तकी स्वकौशलातिशयप्रकटनाय नृत्ते 
आवेशेन विवृत्ता परिवर्तनमानेव जनितभ्रमा आलक्ष्यते इति संबन्धः | 
तदनुरूपं विशिनष्टि | मन एव पवनस्तेन पर्यस्तमुद्भूतं भूरिभूतं 
प्राणिलक्षणं रजोवृन्दमेव पटो यस्याः | अतएव प्राणिनां पातो 
नरकादावुत्पातः स्वर्गे परावर्तो मध्यमलोकेऽत एव परा उत्कृष्टा 
अभिनयाभावव्यञ्जकचेष्टास्ताभिर्भूषिता || १३ ||

आलक्ष्यते स्थितिरियं जागती जनितभ्रमा |
नृत्तावेशविवृत्तेव संसारारभटीनटी || १४ ||

गन्धर्वनगराकारविपर्यासविधायिनी |
अपाङ्गभङ्गुरोदारव्यवहारमनोरमा || १५ ||

तामेव वर्णयति द्वाभ्याम् - गन्धर्वेति | विपर्यासो भ्रान्तिः 
वंशनटीनां नेत्रपिधानगारुडविद्या प्रसिद्धा | अपाङ्गाविव 
भङ्गुरैश्चपलैरपाङ्ग-पातैश्च भङ्गुरैर्व्यवहारैर्मनोरमा || १५ 
||

तडित्तरलमामोलमातन्वाना पुनःपुनः |
संसाररचना राजन्नृत्तसक्तेव राजते || १६ ||

तडितमेव तडितमिव च तरलं आलोकं आलोकनम् || १६ ||

दिवासास्ते महान्तस्ते संपदस्ताः क्रियाश्च ताः |
सर्वं स्मृतिपथं यातं यामो वयमपि क्षणात् || १७ ||

ते उत्सवविभवशालिनः || १७ ||

प्रत्यहं क्षयमायाति प्रत्यहं जायते पुनः |
अद्यापि हतरूपाया नान्तोऽस्या दग्धसंसृतेः || १८ ||

हतदग्धशब्दौ निन्दावचनौ || १८ ||

त्रियक्त्वं पुरुषा यान्ति तिर्यञ्चो नरतामपि |
देवाश्चादेवतां यान्ति किमिवेह विभो स्थिरम् || १९ ||

तिर्यक्त्वं पश्वादिजन्म || १९ ||

रचयन्रश्मिजालेन रात्र्यहानि पुनःपुनः |
अतिबाह्य रविः कालो विनाशवधिमीक्षते || २० ||

कालः कालत्मा रविः सूर्यः | रचयन् | भूतजातमिति शेषः | रात्र्यहानि अतिबाह्य 
विनाशावधिं स्वरचितस्य भूतजातस्येति शेषः || २० ||

ब्रह्माविष्णुश्च रुद्रश्च सर्वा वा भूतजातयः |
नाशमेवानुधावन्ति सलिलानीव वाडवम् || २१ ||

अनुधावन्त्यनुसरन्ति | वाडवं वडवानलम् || २१ ||

द्यौः क्षमा वायुराकाशं पर्वताः सरितो दिशः |
विनाशवाडवस्यैतत्सर्वं संशुष्कमिन्धनम् || २२ ||

वाडवस्य भागलक्षणया वह्नेः | प्रसिद्धस्य वाडवस्याबिन्धनत्वेन 
संशुष्कविशेषणानुपयोगात् || २२ ||

धनानि बान्धवा भृत्या मित्राणि विभवाश्च ये |
विनाशभयभीतस्य सर्वं नीरसतां गतम् || २३ ||

स्वदन्ते तावदेवैते भावा जगति धीमते |
यावत्स्मृतिपथं याति न विनाशकुराक्षसः || २४ ||

स्वदन्ते रोचन्ते || २४ ||

क्षणमैश्वर्यमायाति क्षणमेति दरिद्रताम् |
क्षणं विगतरोगत्वं क्षणमागतरोगताम् || २५ ||

क्षणमल्पकालम् | जन इति शेषः || २५ ||

प्रतिक्षणविपर्यासदायिना निहतात्मना |
जगद्भ्रमेण के नाम धीमन्तो हि न मोहिताः || २६ ||

निहगशब्दो निन्दावचनो नश्वरवचनो वा || २६ ||

तमःपङ्कसमालब्धं क्षणमाकाशमण्डलम् |
क्षणं कनकनिष्यन्दकोमलालोकसुन्दरम् || २७ ||

अनियतस्थितिमेवोदाहरणेन प्रपञ्चयति - तम इत्यादित्रिभिः | 
आकाशमण्डलो-दाहरणम् दृष्टान्तार्थम् | तमोलक्षणेन पङ्केन 
सम्यगालब्धं स्पृष्टम् | कनकस्य निष्यन्दो द्रव इव रम्येण कोमलेन 
सुखस्पर्शेन चन्द्राद्यालोकेन || २७ ||

क्षणं जलदनीलाब्जमालावलितकोटरम् |
क्षणमुड्डामररवं क्षणं मूकमिव [मूकमवस्थितम्] 
स्थितम् || २८ ||

जलदा एव नीलाब्जमालास्ताभिर्वेष्टितोदरम् | उड्डामरस्तारः || २८ ||

क्षणं ताराविरचितं क्षणमर्केण भूषितम् |
क्षणमिन्दुकृताह्लादं क्षणं सर्वबहिष्कृतम् || २९ ||

आलोकातिरिक्तैः पर्यायेण वा पूर्वोक्तैः सर्वैर्बहिष्कृतं रहितम् || २९ ||

आगमापायपरया क्षणसंस्थितिनाशया |
न बिभेति हि संसारे धीरोऽपि [ऽधिक इव] क इवानया || ३० ||

इवशब्दोऽनर्थको दृष्टान्तदौर्लभ्यार्थो वा | एवमूत्तरत्रापि | अनया 
जगत्स्थित्या || ३० ||

आपदः क्षणमायान्ति क्षणमायान्ति संपदः |
क्षणं जन्म क्षणं मृत्युर्मुने किमिव न क्षणम् || ३१ ||

प्रागासीदन्य एवेह जातस्त्वन्यो नरो दिनैः |
सदैकरूपं भगवन्किंचिदस्ति न सुस्थिरम् || ३२ ||

इह सदैकरूपं सुस्थिरं न किंचिदस्तीति संबन्धः || ३२ ||

घटस्य पटता दृष्टा पटस्यापि घटस्थितिः |
न तदस्ति न यद्दृष्टं विपर्यस्यति संसृतौ || ३३ ||

घटस्य कार्पासक्षेत्रे विशीर्णस्य कार्पासपरिणामक्रमेण पटता 
दृष्टेत्यर्थः || ३३ ||

तनोत्युत्पादयत्यत्ति निहत्यासृजति क्रमात् |
सततं रात्र्यहानीव निवर्तते नरं प्रति || ३४ ||

वृद्धिविपरिणामापक्षयविनाशपुनर्जन्माख्याः पञ्च 
भावविकारास्तनो-त्यादिभिरुच्यन्ते | तान्क्रमेण प्राप्नुवानं नरं 
देहाभिमानिनं प्रति ते भावविकारा निवर्तन्ते न चिरं तिष्ठन्तीति तेऽपि 
विपर्यस्यन्तीत्यर्थः | यद्यप्यस्तीति सतापि भावविकारेषु यास्केन पठ्यते तथापि 
साधिष्ठान-ब्रह्मसत्तानुवेधो न विकार इति भावः || ३४ ||

अशूरेण हतः शूर एकेनापि हतं शतम् |
प्राकृताः प्रभुतां याताः सर्वमावर्त्यते जगत् || ३५ ||

आवर्त्यते विपर्यस्यते || ३५ ||

जनतेयं विपर्यासमजस्रमनुगच्छति |
जडस्पन्दपरामर्शात्तरङ्गाणामिवावली || ३६ ||

जनता चेतनसमूहः जडस्याचेतनस्य प्राणकरणादेः | डलयोरभेदा##-

बाल्यमल्पदिनैरेव यौवनश्रीस्ततो जरा |
देहेऽपि नैकरूपत्वं कास्था बाह्येषु वस्तुषु || ३७ ||

अल्पदिनैर्यातीति शेषः || ३७ ||

क्षणमानन्दितामेति क्षणमेति विषादिताम् |
क्षणं सौम्यत्वमायाति सर्वस्मिन्नटवन्मनः || ३८ ||

नटो यथा हर्षविषादाद्यभिनयति तद्वत् || ३८ ||

इतश्चान्यदितश्चान्यदितश्चान्यदयं विधिः |
रचयन्वस्तुनायाति खेदं लीलास्विवार्भकः || ३९ ||

त्रिभिरित आदिशब्दैर्हर्षविषादमोहहेतवो विचित्रा उच्यन्ते || ३९ ||

चिनोत्युत्पादयत्यत्ति निहत्यासृजति क्रमात् |
सततं रात्र्यहानीव निवर्तन्ते नरं प्रति || ४० ||

चिनोति ब्रीह्यादीनिव संचयेनोपचयं नयति तैरन्यानुत्पादयति तांश्च 
निहत्यात्ति भक्षयति ततो लब्धास्वादस्तथैव निरन्तरं भोक्तुमन्यानपि 
जन्तूनासृजति विधिः | सृष्टं च नरं प्रति हर्षविषादादयो रात्र्यहानीव 
सदा प्राप्य निवर्तन्त इत्यर्थः || ४० ||

आविर्भावतिरोभावभागिनो भवभातिनः |
जनस्य स्थिरतां यान्ति नापदो न च संपदः || ४१ ||

तदेव हेत्वस्थैर्येण विशदयति - आविर्भावेति || ४१ ||

कालः क्रीडत्ययं प्रायः सर्वमापदि पातयन् |
हेलाविचलिताशेषचतुराचारचञ्चुरः || ४२ ||

हेलया अनादरेणैव विचलिताः परिवर्तिता अशेषाश्चतुराः समर्था अपि येन 
तथाविधे आचरणे चञ्चुरः कुशलः || ४२ ||

समविषमविपाकतो विभिन्नास्त्रिभुवनभूतपरम्पराफलौघाः |
समयपवनपातिताः पतन्ति प्रतिदिनमाततसंसृतिद्रुमेभ्यः || ४३ ||

कर्मणां रसानां च समविषमविपाकतो नानाविधास्त्रैलोक्यप्राणि##-
भिन्नास्तल्लक्षणेभ्यो द्रुमेभ्यः समयः कालस्तल्लक्षणेन पवनेन पातिताः 
प्रतिदिनं पतन्ति | तथाच पतनपर्यवसितं सर्वं दुष्टमेवेति न क्वचिदास्था 
युक्तेति भावः || ४३ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
सर्वभावाऽविरतविपर्यासप्रतिपादनं नामाष्टाविंशः सर्गः || २८ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
सर्वभावाऽविरतविपर्यासप्रतिपादनं नामाष्टाविंशः सर्गः || २८ ||

एकोनत्रिंशः सर्गः २९

श्रीराम उवाच |

इति मे दोषदावाग्निदग्धे महति चेतसि |
प्रस्फुरन्ति न भोगाशा मृगतृष्णाः सरःस्विव || १ ||

दोषाणां दर्शनात्सर्वनिर्वेदः स्वस्य वर्ण्यते |
रामेण तत्प्रशान्त्यर्थमुपदेशस्तथार्थ्यते ||

इत्थं दोषदर्शनात्स्वचित्ते तत्त्वबुभूत्सापर्यवसितं निर्वेदं दर्शयति - 
इतीत्यादिना | दोषपदेन तद्दर्शनं लक्ष्यते | दोषाणामेव वा विवेक##-
महति विवेकविपुले | मरुष्वेव हि मृगदृष्णाः स्फुरन्ति न सरःसु || १ ||

प्रत्यहं याति कटुतामेषा संसारसंस्थितिः |
कालपाकवशाल्लोला रसा निम्बलता यथा || २ ||

एषेति पाठे स्पष्टम् | इतीति पाठे तु प्रत्यहमहन्यहनि याति सति संसार##-
पाकप्रकर्षवशादल्पकटुकटुतरमित्येवमवस्थाभेदैर्लोलाः कटुरसा यथा 
निम्बानां लताः बालवृक्षान्यान्ति तद्वत् || २ ||

वृद्धिमायाति दौर्जन्यं सौजन्यं याति तानवम् |
करञ्जकर्कशे राजन्प्रत्यहं जनचेतसि || ३ ||

वैराग्याभावे भोगाशास्फुरणे त्वनर्थमाह - वृद्धिमिति | करञ्जः 
कण्टकवृक्षः | प्रत्यहं धर्मपादापचयादधर्मपादोपचयाच्चेति 
भावः || ३ ||

भज्यते भुवि मर्यादा झटित्येव दिनं प्रति |
शुष्केव माषशिम्बीका टङ्कारकरवं विना || ४ ||

दिनं प्रति प्रतिदिनम् | ननु वीप्सायां द्विर्वचनाभावेऽवश्यं नित्येना##-
मर्यादा तु तं विनेत्येतावान्विशेषः इत्यर्थः || ४ ||

राज्येभ्यो भोगपूगेभ्यश्चिन्तावद्भ्यो मुनीश्वर |
निरस्तचिन्ताकलिता वरमेकान्तशीलता || ५ ||

आकलिता स्विकृता | एकान्त ऐकाग्र्यम् || ५ ||

नानन्दाय ममोद्यानं न सुखाय मम स्त्रियः |
न हर्षाय ममार्थाशा शाम्यामि मनसा सह || ६ ||

अर्थाशा लक्षणया धनप्राप्तिः || ६ ||

अनित्यश्चासुखो लोकस्तृष्णा तात दुरुद्वहा |
चापलोपहगं चेतः कथं यास्यामि निर्वृतिम् || ७ ||

शान्तिं विना मान्यो निर्वृतिहेतुरस्तीत्याह - अनित्यश्चेति || ७ ||

नाभिनन्दामि मरणं नाभिनन्दामि जीवितम् |
यथा तिष्ठामि तिष्ठामि तथैव विगतज्वरम् || ८ ||

किं मे राज्येन किं भोगैः किमर्थेन किमीहितैः |
अहंकारवशादेतत्स एव गलितो मम || ९ ||

ईहितै राजादिविषयैरभिलाषैश्चेष्टितैर्वा | एतद्राज्यादि || ९ ||

जन्मावलिवरत्रायामिन्द्रियग्रन्थयो दृढाः |
ये बद्धास्तद्विमोक्षार्थं यतन्ते ये त उत्तमाः || १० ||

इन्द्रियाण्येव ग्रन्थयो दृढा विषयाशङ्गस्य दुस्त्यजत्वात् | तैर्ग्रन्थिभिर्ये 
जन्मावलीलक्षणायां वरत्रायां चर्मरज्जौ बद्धा जीवास्तेषां मध्ये ये 
तद्विमोक्षार्थं यतन्ते त एवोत्तमा इति संबन्धः || १० ||

मथितं मानिनीलोकैर्मनो मकरकेतुना |
कोमलं कुरनिष्पेषैः कमलं करिणा यथा || ११ ||

मकरकेतुना कर्त्रा मानिनीलोकैः करणैर्मथितं हिंसितम् || ११ ||

अद्य चेत्स्वच्छया बुद्ध्या मुनीन्द्र न चिकित्स्यते |
भूयश्चित्तचिकित्सायास्तत्किलावसरः कुतः || १२ ||

अद्यास्मिन्बाल्ये वयसि | तत्तर्हि पेलवः सूद्धरो वृक्षो रूढस्कन्धो दुरुद्धर 
इति न्यायादिति भावः || १२ ||

विषं विषयवैषम्यं न विषं विषमुच्यते |
जन्मान्तरघ्ना विषया एकदेहहरं विषम् || १३ ||

विषयलक्षणं वैषम्यमनार्जवम् | जन्मान्तरेष्वपि घ्नन्ति मृत्युं 
प्रापयन्तीति जन्मान्तरघ्नाः || १३ ||

न सुखानि न दुःखानि न मित्राणि न बान्धवाः |
न जीवितं न मरणं बन्धाय ज्ञस्य चेतसः || १४ ||

ननु तत्त्वज्ञा अपि विषयान्भुञ्जानाः सुखादिभागिनो दृश्यन्ते तथाच तेषु 
को विशेषस्तत्राह - नेति | ज्ञस्यात्मज्ञस्य || १४ ||

तद्भवामि यथा ब्रह्मन्पूर्वापरविदां वर |
वीतशोकाभयायासो ज्ञस्तथोपदिशाशु मे || १५ ||

सर्वदुःखासङ्गमूलोच्छेदित्वात् ज्ञत्वमेव महान्पुरुषार्थ इति 
तदर्थमुपदेशं प्रार्थयते - तदिति | तत्तस्मादुक्तहेतोर्यथाऽहं ज्ञः सन् 
वीतशोकभयायासो भवामि शीघ्रं भविष्यामि | वर्तमानसामिप्ये लट् | 
तथैव आशु उपदिशेति संबन्धः || १५ ||

वासनाजालवलिता दुःखकण्टकसंकुला [संकटसंकुला] |
निपातोत्पातबहुला भीमरूपाऽज्ञताटवी || १६ ||

उपदेशाविलम्बाय स्वस्य दुःखातिशयासहिष्णुतानिर्वेदुत्कण्ठ्ये दर्शयति ##-
वेष्टिता | निपतन्त्युत्पतन्ति चानयोरिति निपातोत्पातौ निम्नोन्नतप्रदेशौ 
विपत्संपदौ निरयस्वर्गौ वा | अज्ञतैवाटवी अरण्यम् || १६ ||

क्रकचाग्रविनिष्पेषं सोढुं शक्नोम्यहं मुने |
संसारव्यवहारोत्थं नाशाविषयवैशसम् || १७ ||

क्रकचस्याग्रैर्दशनैर्विनिष्पेषं घर्षणम् | आशाविषयाभ्यां ततं 
वैशसं विशसनम् || १७ ||

इदं नास्तीदमस्तीति व्यवहाराञ्जनभ्रमः |
धुनोतीदं चलं चेतो रजोराशिमिवानिलः || १८ ||

इदमनिष्टमस्तीति तन्निवारणे इदमिष्टं नास्तीति तत्संपादने च 
प्रवृत्तिनिवृ-त्यादिव्यवहाररूपोऽविद्याञ्जनप्रयुक्तो भ्रमः स्वभावत 
एव चलं चेतः रजोराशिमनिलो वायुरिव धुनोति कम्पयति | 
हर्षविषादचिन्तादिभ्हिर्विशारयती-त्यर्थः | तूलराशिमिवानलः इति पाठे तु 
दाहो लक्ष्यते || १८ ||

तृष्णातन्तुलवप्रोतं जीवसंचयमौक्तिकम् |
चिदच्छाङ्गतया नित्यं विकसच्चित्तनायकम् || १९ ||

तृष्णैव तन्तुलवः सूक्ष्मतन्तुस्तत्र प्रोतं गुम्भितम् | जीवसंचया 
जीवसमूहा एव मौक्तिकानि यस्मिन् | साक्षिचिद्व्याप्त्या तैजसत्वेन स्वच्छ##-
शिखामणिर्यस्मिंस्तथाविधम् || १९ ||

संसारहारमरतिः कालव्यालविभूषणम् |
त्रोटयाम्यहमक्रूरं वागुरामिव केसरी || २० ||

कालो मृत्युः स एव व्यालः षिङ्गस्तस्य विभूषणमलंकारभूतं 
संसारलक्षणं हारं [मुक्तासरं] मुक्ताहारमरतिर्वैराग्यादि##-
स्यात्तथा वागुरां केसरीव त्रोटयामि | भवदुपदेशजन्यज्ञानेनेति भावः || 
२० ||

नीहारं हृदयाटव्यां मनस्तिमिरमाशु मे |
केन विज्ञानदीपेन भिन्धि तत्त्वविदांवर || २१ ||

हृदयं हृत्पुण्डरीकस्थानं तदेव दुष्प्रवेशत्वादटवी | तस्य जाड्या##-
मनसस्तिमिरमिव विवेकनेत्रपिधायकमज्ञानं केन सुखकरेण शिर इव 
प्रधानेन वा विज्ञायते अनेनेति विज्ञानमुपदेशः स एव दीपयति दिश इति दीपः 
सूर्यस्तेन भिन्धि विदारय || २१ ||

विद्यन्त एवेह न ते महात्मन् दुराधयो न क्षयमाप्नुवन्ति |
ये सङ्गमेनोत्तममानसानां निशातमांसीव निशाकरेण || २२ ||

ये उत्तममानसानां सङ्गेन तत्फलेनोपदेशेन क्षयं नाप्नुवन्ति ते तथा##-

आयुर्वायुविघट्टिताभ्रपटलीलम्बाम्बुवद्भङ्गुरं 
भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चलाः |
लोलायौवनलालनाजलरयश्चेत्याकलयय द्रुतं 
मुद्रैवाद्य दृढार्पिता ननु मया चित्ते चिरं शान्तये || २३ ||

ननु शान्त्यादिदार्ढ्यशून्ये बाले त्वयि कृतोऽप्युपदेशः कथं फलिष्यती##-
बहुष्वधिकारलिप्सुषु सत्सु येषु लोभकातरतादिदोषै राष्ट्रे पीडापराक्रम##-
तृष्णाचापलादिदोषैश्चित्तदुःखनाशाद्यनर्थमाकलयय तानि विहाय 
सर्वदोषरहितायै समर्थायै च शान्तये प्रशमायैव दृढा 
[अचञ्चला] अचला चित्ते विषये अधिकारमुद्रा अर्पितेत्यर्थः | 
वायुविघट्टितायामभ्रपटल्यां लम्बमानं यदम्बु तद्वद्भङ्गुरम् | 
मेघानां वितानो विस्तारो वितानमिव विस्तृता वा मेघास्तेषां मध्ये विलसन्ती 
सौदामिनी विद्युदिव चञ्चलाः यौवनसंबन्धिन्यो लालनाश्चित्तविनोदाः | 
इवार्थे च शब्दः | जलस्य रयो वेग इव लोलाः | तुल्ययोरेवोत्सर्गतः समुच्चयो 
दृष्ट इत्यर्थाद्वा इवार्थलाभः | द्रुतं शीघ्रमाकलयय विचार्य || २३ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
सकलपदार्थानास्थाप्रतिपादनं नामैकोनत्रिंशः सर्गः || २९ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे 
सकलपदार्थानास्थाप्रतिपादनं नामैकोनत्रिंशः सर्गः || २९ ||

त्रिंशः सर्गः ३०

श्रीराम उवाच |

एवमभ्युत्थितानर्थशतसंकटकोटरे |
जगदालोक्य निर्मग्नं मनो मननकर्गमे || १ ||

स्वचित्तोद्वेगमेवेह हेतुभिः संप्रकाशयन् |
तन्निरासाय विश्रान्त्यै प्रार्थयत्युपदेशनम् ||

स्वचित्तोद्वेगमेव हेतुभिः प्रपञ्चयन्विश्रान्तिहेतुतत्त्वोपदेशमेव विस्तरेण 
प्रार्थयति - एवमित्यादिना | एवमुक्तप्रकारैरनर्थशतैः संकटे निबिडिते 
अर्थात्संसारान्धकूपस्य कोटरे छिद्रे जगज्जीवजातं निर्मग्नमालोक्य मनो 
मननमत्र चिन्ता तल्लक्षणे कर्दमे निमग्नं ममेति शेषः || १ ||

मनो मे भ्रमतीवेदं संभ्रमश्चोपजायते |
गात्राणि परिकम्पन्ते पत्राणीव जरत्तरोः || २ ||

संभ्रमो भयम् | जरत्तरोर्जीर्णवृक्षस्य || २ ||

अनाप्तोत्तमसंदोषधैर्योत्सङ्गाकुला मतिः |
शून्यास्पदा बिभेतीह बालेवाल्पबलेश्वरा || ३ ||

न आप्त उत्तमसंतोषो धैर्यलक्षणो मातुरुत्सङ्गो यया सा मतिः शिशुस्था##-
यथारण्यादौ बिभेति तद्वत् || ३ ||

विकल्पेभ्यो लुठन्त्येताश्चान्तःकरणवृत्तयः |
श्वभ्रेभ्य इव सारङ्गास्तुच्छालम्बविडम्बिताः || ४ ||

तुच्छैरालम्बैर्विषयैर्विडम्बिता वञ्चिता अन्तःकरणवृत्तयो विकल्पेभ्यो 
विक्षेपदुःखेभ्यो विक्षेपदुःखानि प्राप्तुम् | क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि 
स्थानिनः इति कर्मणि चतुर्थी | लुठन्ति गच्छन्ति | दुःखगर्ते पतन्तीति यावत् | 
यथा सारङ्गा मृगास्तुच्छलम्बमानतृणादिवञ्चिताः श्वभ्रेषु पतन्ति 
तद्वत् || ४ ||

अविवेकास्पदा भ्रष्टाः कष्टे रूढा न सत्पदे |
अन्धकूपमिवापन्ना [अवकारा] वराकाश्चक्षुरादयः || ५ ||

तत्र हेतुमाह - अविवेकेति | न विद्यते विवेको येषां पुरुषाणां 
तदास्पदास्त-दाश्रिताश्चक्षुरादयो यतः कष्टे संसारस्थान एव 
रूढाश्चिरपरिचयेन दृढवासिता नतु सत्पदे परमार्थवस्तुनीत्यर्थः || ५ ||

नावस्थितिमुपायाति न च याति यथेप्सितम् |
चिन्ता जीवेश्वरायत्ता [श्वरायाता] कान्तेव प्रियसद्मनि || ६ ||

जीव एवेश्वरः पतिस्तस्मिन्नायत्ता निबद्धा | अवस्थितिमुपरमम् | यथेप्सितं 
विषयं देशं च | याति प्राप्नोति || ६ ||

जर्जरीकृत्य वस्तूनि त्यजन्ती बिभ्रती तथा |
मार्गशीर्षान्तवल्लीव धृतिर्विधुरताम् गता || ७ ||

वस्तूनि विषयान् पर्णादींश्च विवेकहिमोपघातात्त्यजन्ती रसावशेषात्कानि##-

अपहस्तितसर्वार्थमनवस्थितिरास्थिता |
गृहीत्वोत्सृज्य चात्मानं भवस्थितिरवस्थिता || ८ ||

तामन्तरालावस्थामेव क्लेशावहां स्वस्य प्रपञ्चयति - अपहस्तितेति | उक्ता 
चित्तस्यानवस्थितिरस्थिरता | हस्तादपगमिताः सर्वे सांसारिकाः पारमार्थि##-
स्वविवेकमात्रेणार्धप्रबोधादर्धमुत्सृज्यार्धं च गृहीत्वाऽव##-

चलिताचलितेनान्तरवष्टम्भेन मे मतिः |
दरिद्रा छिन्नवृक्षस्य मूलेनेव विडम्ब्यते || ९ ||

अन्तरवष्टम्भ आत्मतत्त्वनिश्चयावलम्बनं तेन दरिद्रा तद्रहिता | 
आत्मतत्त्वनिश्चये संशयितेति यावत् | मे मतिश्छिन्नवृक्षस्य मूलेन 
स्थाणुना कर्त्रा यथा [मदान्धकारे] महान्धकारे स्थाणुर्वा चोरो 
वेति सत्यासत्यकोटित्वाच्चलिताचलितेन संशयेन हेतुना मतिर्विडम्ब्यते 
तद्वदिदं तत्त्वं स्यादिदं वा तत्त्वमिति संशयेन विडम्ब्यत इत्यर्थः | 
अथवा उक्तलक्षणा मे 
मतिर्दोषदर्शनजन्यवैराग्यदार्ढ्याद्रागेभ्यश्चलितेन 
[द्भोगेभ्यः] अपगतसंशयेन मूलाज्ञानानुच्छेदादचलितेन च 
वासनाप्ररोहेण हेतुना छिन्नवृक्षस्य मूलेन मूलानुच्छेदात्पुनः 
प्ररोहोन्मुखेन वोडम्ब्यते अनुक्रियत इवेत्यर्थः || ९ ||

चेतश्चञ्चलमाभोगि भुवनान्तर्विहारि च |
न संभ्रमं जहातीदं स्वविमानमिवामराः || १० ||

स्वत एव चञ्चलमाभोगि नानाभोगवासनाविस्तीर्णं भुवनान्तर्विहरणेन च 
दृढाभ्यस्तचापलमतो बलान्निगृह्यमाणमपि तत्त्वज्ञानावष्टम्भा##-

अतोऽतुच्छमनायासमनुपाधि गतभ्रमम् |
किं तत्स्थितिपदं साधो यत्र शोको न विद्यते || ११ ||

अतुच्छं परमार्थसत्यम् | जन्ममरणायासरहितं देहाद्युपाधिशून्यम् | 
भ्रमहेतूच्छेदाद्गतभ्रमम् | स्थितिपदं विश्रान्तिस्थानम् | यत्र गत्वा 
यत्प्राप्य || ११ ||

सर्वारम्भसमारुढाः सुजना जनकादयः |
व्यवहारपरा एव कथमुत्तमतां गताः || १२ ||

वयमिव सर्वेषु दृष्टादृष्टफलारम्भेषु | परास्तत्पराः | 
तदनुकूललौकि-कवैदिकव्यवहारपरा एवेत्यर्थः || १२ ||

लग्नेनापि किलाङ्गेषु बहुधा बहुमानद |
कथं संसारपङ्केन पुमानिह न लिप्यते || १३ ||

संसारपङ्केन पुण्यपापरूपेण शोकमोहादिना च || १३ ||

कां दृष्टिं समुपाश्रित्य भवन्तो वीतकल्मषाः |
महान्तो विचरन्तीह जीवन्मुक्ता महाशयाः || १४ ||

लोभयन्तो भयायैव विषयाभोगभोतिनः |
भङ्गुराकारविभवाः कथमायान्ति भव्यताम् || १५ ||

विषयाभोगा विषयवेषा भोगिनः सर्पाः | भङ्गुरौ नश्वरौ कुडिलौ 
चाकारविभवौ येषाम् | सर्पपक्षे विभवो विषसामर्थ्यम् | भव्यतां 
मङ्गलताम् || १५ ||

मोहमातङ्गमृदिता कलङ्ककलितान्तरा |
परं प्रसादमायाति शेमुषीसरसी कथम् || १६ ||

मृदिता विलोडिता | कलङ्काः कामादयः कर्दमशैवलादयश्च | प्रसादं 
नैर्मल्यम् | शेमुषी प्रज्ञा सैव सरसी महत्सरः | दक्षिणापथे महान्ति 
सरांसि सरस्य इत्युच्यन्ते इति महाभाष्योक्तेः || १६ ||

संसार एव निवहे जनो व्यवहरन्नपि |
न बन्धं कथमाप्नोति पद्मपत्रे पयो यथा || १७ ||

निवहे प्रवाहरूपे || १७ ||

आत्मवत्तृणवच्चेदं सकलं कलयञ्जनः |
कथमुत्तमतामेति मनोमन्मथमस्पृशन् || १८ ||

परदुःखादावात्मवत्स्वदुःखादौ तृणवत् | अन्तर्दृष्ट्या आत्मवत् 
बहिर्दृष्ट्या तृणवत् | कलयन्पश्यन् | मनसो मन्मथं कामादिवृत्तिम् || 
१८ ||

कं महापुरुषं [उपयातं] पारमुपायातं महोदधेः |
आचारेणानुसंस्मृत्य जनो याति न दुःखिताम् || १९ ||

महापुरुषं जीवन्मुक्तम् | महदत्राज्ञानं तल्लक्षणादुदधेः | आचारेण 
चरित्रेणानु लक्षीकृत्य स्मृत्वा तद्वदेव स्मृत्वा आचर्येत्यर्थः || १९ ||

किं तस्यादुचितं श्रेयः किं तत्स्यादुचितं फलम् |
वर्तितव्यं च संसारे कथं नामासमञ्जसे || २० ||

उचितमनश्वरत्वात्प्राप्तुं योग्यम् | श्रेयो मोक्षः | फलं कर्मोपासनादेः || 
२० ||

तत्त्वं कथय मे किंचिद्येनास्य जगतः प्रभो |
वेद्मि पूर्वापरं धातुश्चेष्टितस्यानवस्थितेः || २१ ||

येन उपदेशेन | अनवस्थितेः अव्यवस्थितस्य | असमस्थितेः इति पाठे विषमस्थितेः 
| धातुश्चेष्टितस्य जगतः | पूर्वापरमाद्यन्तयोरविशिष्टं वस्तु || २१ ||

हृदयाकाशशशिनश्चेतसो मलमार्जनम् |
यथा मे जायते ब्रह्मंस्तथा निर्विघ्नमाचर || २२ ||

चेतसः साभासान्तःकरणस्य | मलमज्ञानम् || २२ ||

किमिह स्यादुपादेयं किंवा हेयमथेतरत् |
कथं विश्रान्तिमायातु चेतश्चपलमद्रिवत् || २३ ||

इतरत् अहेयमनुपादेयं च || २३ ||

केन पावनमन्त्रेण दुःसंसृतिविषूचिका |
शाम्यतीयमनायासमायासशतकारिणी || २४ ||

रोगाणां पापमूलत्वात्तन्निरासद्वारा पावनेन पवनदोषोपशमन##-

कथं शीतलतामन्तरानन्दतरुमञ्जरीम् |
पूर्णचन्द्र इवाक्षीणां [भृशं साक्षाद्दया] 
भृशमासादयाम्यहम् || २५ ||

आनन्दतरोर्मञ्जरीमिव स्थितां शीतलताम् | भृशं दैशिकपरिच्छेद##-

प्राप्यान्तः पूर्णतां पूर्णो न शोचामि यथा पुनः |
सन्तो भवन्तस्तत्त्वज्ञास्तथेहोपदिशन्तु माम् || २६ ||

अनुत्तमानन्दपदप्रधानविश्रान्तिरिक्तं सततं महात्मन् |
कदर्थयन्तीह भृशं विकल्पाः श्वानो वने देहमिवाल्पजीवम् 
[आत्मजीवं] || २७ ||

आनन्दपदे प्रधानविश्रान्तिरात्यन्तिकं स्थैर्यं तेन रिक्तं शून्यम् | 
कदर्थयन्ति पीडयन्ति || २७ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
प्रयोजनकथनं नाम त्रिंशः सर्गः || ३० ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे  
प्रयोजनकथनं नाम त्रिंशः सर्गः || ३० ||

एकत्रिंशः सर्गः ३१

श्रीराम उवाच |

प्रोच्चवृक्षचलत्पत्रलम्बाम्बुलवभङ्गुरे |
आयुषीशानशीतांशुकलामृदुनि देहके || १ ||

संसारे जीवितं प्रावृड्घनदुर्जीवितोपमम् |
येन सौख्यपदं याति स उपायोऽत्र पृच्छ्यते ||

करिष्यमाणप्रश्नोपोद्धातत्वेन संसारे जीवितं प्रावृड्घनत्वेन कल्पयति 
- प्रोच्चेत्यादिषड्भिः | सर्वेषां सप्तम्यन्तानां क उपाय इत्यादिभिः 
संबन्धः | प्रोच्चः प्रांशुः | लम्बो लम्बमानोऽम्बुकण इव भङ्गुरे | 
यद्यपि हेमन्तेऽप्येतदस्ति तथापि वर्षास्वासारपातादाशुतरभङ्गुरतेति 
विशेषः | ईशानः शिवस्तद्भूषणशीतांशुः कलामात्रशेष इव मृदुन्यल्पे 
| दुर्लक्ष्य इति यावत् | वर्षासु चन्द्र एव दुर्लक्ष्यस्तत्रापि कलामात्रशेषः 
सुतरामिति भावः | इदमप्यायुष एव विशेषणम् | कुत्सितेऽल्पे वा देहके [देहे 
इति क्वचिन्न पठ्यते] देहे || १ ||

केदारविरटद्भेककण्ठत्वक्कोणभङ्गुरे |
वागुरावलये जन्तोः सुहृत्सुजनसंगमे || २ ||

केदारेषु शालिक्षेत्रेषु | कोणोऽत्र मध्यभागः स इव भङ्गुरे अस्थिरे देहके इति 
पूर्वेण संबन्धः | सुहृदां मित्राणां सुजनानां आप्तबन्धु##-

वासनावातवलिते कदाशातडिति स्फुटे |
मोहोग्रमिहिकामेघे घनं स्फूर्जति गर्जति || ३ ||

वासनालक्षणेन पुरोवातेन वलिते आवेष्टिते मोहोग्रमिहिकामेघे इत्यन्वयः | 
मिहिकातुषारो मे घानामारम्भावस्था | घनं निरन्तरम् | गर्जनं 
सामान्यतः स्फूर्जनं त्वशनिपातपर्यन्तमित्यपौनरुक्त्यम् || ३ ||

नृत्यत्युत्ताण्डवं चण्डे लोले लोभकलापिनि |
सुविकासिनि सास्फोटे ह्यनर्थकुटजद्रुमे || ४ ||

लोले चञ्चले | कलापिनि मयूरे | आस्फोटः कलहः कलिकाः पुटभेदश्च || ४ ||

क्रूरे कृतान्तमार्जारे सर्वभूताखुहारिणि |
अश्रान्तस्यन्दसंचारे [स्पन्द] कुतोऽप्युपरिपातिनि || ५ ||

सर्वभूतान्येवाखवः | वर्षासु बहुजन्तुभक्षणान्मार्जाराणां बलातिशयः 
प्रसिद्धः | स्यन्दो जलप्रवाहः | कुतो भूमितः ऐ शब्दान्न-भस्तश्च 
कुतोऽप्यतर्कितस्थानादिति वा || ५ ||

क उपायो गतिः का वा का चिन्ता कः समाश्रयः |
केनेयमशुभोदर्का न भवेज्जीविताटवी || ६ ||

आरण्यकवातवर्षादिपीडानिवृत्तौ छत्रच्छदिः कटादिरुपायाः | 
रसगुटिकौ-षधलेपादिना द्रुतं निर्दृष्टिदूरदेशे गतिः | 
संकटोत्तरकमन्त्रदेवता-देश्चिन्ता | गिरिगुहादेः समाश्रयो वा 
साधनानि यथा लोके प्रसिद्धानि तथा अत्रापि पृच्छ्यन्ते | अशुभमेवोदर्कं 
औत्तरकालिकं फलं यस्यास्तथाविधा न भवेत् || ६ ||

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा क्वचित् |
सुधियस्तुच्छमप्येतद्यन्नयन्ति न रम्यताम् || ७ ||

सुधियस्तपोज्ञानशक्त्यूर्जितबुद्ध्यो भवादृश्यास्तुच्छमतिफल्ग्वपि 
यद्वस्तु रम्यतां न नयन्ति | नेतुमसमर्था इति यावत् | तदेतत्पृथिव्यां 
मनुष्यादिषु दिवि देवेषु वा नास्ति | यतस्त्रिशङ्कोस्तादृशो 
गुरुशापोऽप्याकल्पभोग्यस्वर्ग-परिणतः शुनःशेपस्य च 
मृत्युर्दीर्घायुषि [दीर्घायुष्यपर्यवसित] पर्यवसित इति भावः || ७ ||

अयं हि दग्धसंसारो नीरन्ध्रकलनाकुलः |
कथं सुस्वादुतामेति नीरसो मूढतां विना || ८ ||

नीरन्ध्रं निरन्तरं दुःखकलनया आकुलः अतएव नीरसः | सुस्वादुतां 
सरसताम् | मूढतां विना मूढतानिरासद्वारा | कथं केनोपायेन 
सुस्वादुतामेतीत्यर्थः || ८ ||

आशाप्रतिविपाकेन क्षीरस्नानेन रम्यताम् |
उपैति पुष्पशुभ्रेण मधुनेव वसुंधरा || ९ ||

सर्वदुःखनिदानभूताया आशायाः प्रसिद्धस्वभावप्रतिकूलो विपाकः 
पूर्णकामता स एव क्षीरस्नानम् | उपैति संसार इति शेषः | पुष्पैः शुभ्रेण 
रम्येण मधुना वसन्तेन || ९ ||

अपमृष्टमलोदेति क्षालनेनामृतद्युतिः |
मनश्चन्द्रमसः केन तेन कामकलङ्कितात् || १० ||

कामेन कलङ्कितान्मनश्चन्द्रमसः | तेन विद्वदनभवप्रसिद्धेन केन 
क्षालनेनापकृष्टकामादिमला अमृतद्युतिराह्लादचन्द्रिका उदेतीत्यन्वयः || 
१० ||

दृष्टसंसारगतिना दृष्टादृष्टविनाशिना |
केनेव व्यवहर्तव्यं संसारवनवीथिषु || ११ ||

दृष्टा संसारस्य गतिरनर्थपर्यवसानलक्षणा येन | दृष्टादृष्टे 
ऐहिकामुष्मिकभोगौ [विवेकेति क्वचिन्न] 
विवेकवैराग्यबोधदार्ढ्याभ्यां विनाशितवता केन महापुरुषेणेव 
व्यवहर्तव्यमस्माभिस्तमुदाहरेति शेषः | केनैव इति पाठे व्यवहारेणेति 
शेषः || ११ ||

रागद्वेषमहारोगा भोगपूगा विभूतयः |
कथं जन्तुं न बाधन्ते संसाराणवचारिणम् || १२ ||

कथं च धीरवर्याग्नौ पततापि न दह्यते |
पावके पारदेनेव रसेन रसशालिना || १३ ||

धीर्वर्येति संबोधनम् | अग्नौ अग्निवद्दाहके संसारे | रसो ज्ञानामृतं तेन 
शालिना || १३ ||

यस्मात्किल जगत्यस्मिन्व्यवहारक्रिया [क्रियां विना] विना |
न स्थितिः संभवत्यब्धौ पतितस्याजला यथा || १४ ||

ननु यदि व्यवहारद्दुःखं तर्हि संत्यज्यतां तत्राह - यस्मादिति | 
व्यवहाराणां क्रियाः संपादनानि विना | अब्धौ पतितस्य जातस्य 
मत्स्यादेर्यथा अजला स्थितिर्न संभवति तद्वत् || १४ ||

रागद्वेषविनिर्मुक्ता सुखदुःखविवर्जिता |
कृशानोर्दाहहीनेव शिखा नास्तीह सत्क्रिया || १५ ||

नन्वस्तु दुर्व्यवहारे दुःखं सत्क्रियायां तु न तत्संभावनेत्या##-

मनोमननशालिन्याः सत्ताया भुवनत्रये |
क्षयो युक्तिं विना नास्ति ब्रूत तामलमुत्तमाम् || १६ ||

तिष्ठतु बाह्यव्यवहारो मनश्चाञ्चल्यमेव परं दुःखम् अतस्तच्चिकित्सैव 
वक्तव्येत्याह - मन इति | मनसो मननं विषयावलम्बस्तच्छालिन्येव 
सता-विषयावलम्बक्षय एव | मनःसत्ताक्षयः स च 
सर्वविषयबाधकतत्त्व-बोधहेतुयुक्त्युपदेशं विना नास्ति | अतस्तां 
युक्तिमलमत्यर्थं यावद्-दोधोदयं ब्रूत | उपदिशन्त्वित्यर्थः || १६ ||

व्यवहारवतो युक्त्या दुःखं नायाति मे यया |
अथवा व्यवहारस्य ब्रूत तां युक्तिमुत्तमाम् || १७ ||

तत्कथं केन वा किं वा कृतमुत्तमचेतसा |
पूर्वं येनैति विश्रामं परमं पावनं मनः || १८ ||

तत् युक्त्या मोहनिरसनं केन वा पूर्वं कृतं कथं केन प्रकारेण कृतं 
तेन किं वा प्राप्तं तत्त्वं यथा जानासि तथा ब्रूहीत्युत्तरेण संबन्धः || १८ ||

यथा जानासि भगवंस्तथा मोहनिवृत्तये |
ब्रूहि मे साधवो येन नूनं निर्दुःखतां गताः || १९ ||

अथवा तादृशी युक्तिर्यदि ब्रह्मन्न विद्यते |
न वक्ति मम वा कश्चिद्विद्यमानामपि स्फुटम् || २० ||

तादृशयुक्त्यलाभे स्वस्य देहत्यागान्तं प्रायोपवेशनमेव न 
जीवनव्यवहारादय इत्याह - अथवेत्यादिसप्तभिः || २० ||

स्वयं चैव न चाप्नोमि तां विश्रान्तिमनुत्तमाम् |
तदहं त्यक्तसर्वेहो निरहंकारतां गतः || २१ ||

स्वयमेव विचार्य वा नाप्नोमि चेत्तर्हि || २१ ||

न भोक्ष्ये न पिबाम्यम्बु नाहं परिदधेऽम्बरम् |
करोमि नाहं व्यापारं स्नानदानाशनादिकम् || २२ ||

न च तिष्ठामि कार्येषु संपत्स्वापद्दशासु [संपत्स्वापत्सु चैव 
हि]   च |
न किंचिदपि वाञ्छामि देहत्यागादृते मुने || २३ ||

केवलं विगताशङ्को निर्ममो गतमत्सरः |
मौन एवेह तिष्ठामि लिपिकर्मस्विवार्पितः || २४ ||

मौने वागादिसर्वव्यवहाराभावे | लिपिकर्मसु चित्रक्रियासु | अर्पितो           लिखितः || 
२४ ||

अथ क्रमेण संत्यज्य प्रश्वासोच्छ्वाससंविदः |
संनिवेशं त्यजामीममनर्थं देहनामकम् || २५ ||

संनिवेशमवयवसंस्थानरूपम् || २५ ||

नाहमस्य न मे नान्यः शाम्याम्यस्नेहदीपवत् |
सर्वमेव परित्यज्य त्यजामीदं कलेवरम् || २६ ||

न मे इदमिति शेषः | अन्योऽपि न मे | अस्नेहो निस्तैलः || २६ ||

वाल्मीकिरुवाच |

इत्युक्तवानमलशीतकराभिरामो
रामो महत्तरविचारविकासिचेताः |
रूष्णीं बभूव पुरतो महतां घनानां 
केकारवं श्रमवशादिव नीलकण्ठः || २७ ||

शीतकरश्चन्द्रः | इति उक्तवान्सन् महतां गुरूणां वसिष्ठादीनां 
पुरतस्तूष्णीं बभूव | यथा केकारवमुक्तवान्नीलकण्ठो मयुरो घंनानां 
पुरतस्तूष्णीं भवति तद्वत् || २७ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
राघवप्रश्नो नामैकत्रिंशः सर्गः || ३१ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे  
राघवप्रश्नो नामैकत्रिंशः सर्गः || ३१ ||

द्वात्रिंशः सर्गः ३२

श्रीवाल्मीइरुवाच |

वदत्येवं मनोमोहविनिवृत्तिकरं वचः |
रामे राजीवपत्राक्षे तस्मिन्राजकुमारके || १ ||

रामवाक्यं श्रुतवतां वर्ण्यते भूरिविस्मयः |
नराणाममराणां च पुष्पवर्षश्च स्वाज्ञ्युतः ||

स्वविवेकसम्यग्विचारमूलमिदं श्रीरामवचनजातं स्वतो विचारा##-
न्यायसिद्धं देवादीनामपि वक्ष्यमाणब्रह्मविद्याधिकारं दर्शयितुं 
तत्कृतां श्रीरामवाक्यप्रशंसां तत्समागममहोत्सवं च वर्णयितु##-
वक्ष्यमाणविष्मयरोमाञ्चादिविशिष्टा बभूवुरित्युत्तरत्रान्वयः || १ ||

सर्वे बभूवुस्तत्रस्था विस्मयोत्फुल्ललोचनाः |
भिन्नाम्बरा देहरुहैर्गिरः श्रोतुमिवोद्धुरैः || २ ||

उक्ता रामगिरः श्रोतुमुद्धुरैरुत्सारितजाड्यभारैरुत्थितैरिति यावत् | देहरुहै 
रोमभिर्भिन्नाम्बराश्छिद्रितवस्त्रा इवेत्युत्प्रेक्षा || २ ||

विरागवासनापास्तसमस्तभववासनाः |
मुहूर्तममृताम्भोधिवीचीविलुलिता इव || ३ ||

विरागवासनया अपास्ता समस्ता भवहेतुरागद्वेषादिवासना येषाम् || ३ ||

ता गिरो रामभद्रस्य तस्य चित्रार्पितैरिव |
संश्रुता शृणुकैरन्तरानन्दपदपीवरैः || ४ ||

शृणुकैः श्रवणसमर्तैः | आनन्दस्य पदेन लक्ष्मणा पीवरैः पुष्टैः || ४ 
||

वसिष्ठविश्वामित्राद्यैर्मुनिभिः संसदि स्थितैः |
जयन्तधृष्टिप्रमुखैर्मन्त्रिभिर्मन्त्रकोविदैः || ५ ||

नृपैर्दशरथप्रख्यैः पौरैः पारशवादिभिः |
सामन्तै राजपुत्रैश्च ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः || ६ ||

[पर्श्वादय इति | पर्श्वादिगणे 
परशुशब्दस्याभावात्तस्याकृतिगणत्वा-भावाच्चेदं विचारणीयम्] 
पर्श्वादयो देशविशेषास्तद्राजादयः पारशवादयः | पर्श्वादित्वादण् || ६ ||

तथा भृत्यैरमात्यैश्च पञ्चरस्थैश्च पक्षिभिः |
क्रीडामृगैर्गतस्पन्दैस्तुरङ्गैस्त्यक्तचर्वणैः || ७ ||

कौसल्याप्रमुखैश्चैव निजवातायनस्थितैः |
संशान्तभूषणारावैरस्पन्दैर्वनितागणैः || ८ ||

वातायनं गवाक्षः || ८ ||

उद्यानवल्लिनिलयैर्विटङ्कनिलयैरपि |
अक्षुब्धपक्षततिभिर्विहङ्गैर्विरतारवैः || ९ ||

विटङ्कः सौधाग्रकपोतपालिका || ९ ||

सिद्धैर्नभश्चरैश्चैव तथा गन्धर्वकिन्नरैः |
नारदव्यासपुलहप्रमुखैर्मुनिपुङ्गवैः || १० ||

अन्यैश्च देवदेवेशविद्याधरमहोरगैः |
रामस्य ता विचित्रार्था महोदारा गिरः श्रुताः || ११ ||

देवेशा दिक्पतयः | श्रुता इति सर्वत्र संबध्यते || ११ ||

अथ तूष्णीं स्थितवति रामे राजीवलोचने |
तस्मिन्रघुकुलाकाशशशाङ्के शशिसुन्दरे || १२ ||

रघुकुलमेवाकाशो निर्मलत्वात्तस्य शशाङ्के पूर्णचन्द्रे | पूर्णे हि शशौ 
लक्ष्यते तर्हि कलङ्कितापि स्यादित्याशङ्क्याह - शशिसुन्दरे इति | 
सौन्दर्याति-शयलाभाय पूर्णतोपलक्षणार्थं शशोपादानं न 
स्वार्थमिति भावः || १२ ||

साधुवादगिरा सार्धं सिद्धसार्थसमीरिता |
वितानकसमा व्योम्नः पौष्पी वृस्टिः पपात ह || १३ ||

सिद्धग्रहणं मुमुक्ष्हुदेवयोनिमात्रोपलक्षणम् | स्वार्थः सङ्घः || १३ ||

मन्दारकोशविश्रान्तभ्रमद्वन्द्वनादिनी |
मधुरामोदसौन्दर्यमुदितोन्मदमानवा || १४ ||

द्वन्द्व मिथुनम् | मुदिताः संतुष्टाः | उन्मदा अस्वाधीनचित्ताः || १४ ||

व्योमवातविनुन्नेव तारकाणां परम्परा |
पतितमेव धरापीठे स्वर्गस्त्रीहसितच्छटा || १५ ||

निनुन्ना पातिता | हसितच्छटा हास्यकान्तिः || १५ ||

[वृष्टमूक] वृष्यमूककचन्मेघलवावलिरिव च्युता |
हैयंगवीनपिण्डानामीरितेव परम्परा || १६ ||

वृष्या वर्षणशीला मूका गर्जनवर्जिता विद्युद्भिः कचन्तो दीप्ता ये 
मेघास्तेषां लवावलिर्लेशसमूहः || १६ ||

हिमवृष्टिरिवोदारा मुक्ताहारचयोपमा |
ऐन्दवी रश्मिमालेव क्षीरोर्मीणामिवाततिः || १७ ||

किञ्जल्काम्भोजवलिता भ्रमद्भृङ्गकदम्बका |
सीत्कारगायदामोदिमधुरानिललोलिता || १८ ||

किञ्जल्कः केसरस्तत्प्रधानैरम्भोजैर्वलिता सहिता | जनानां स्पर्शसुखाभि##-
ईषच्चालिता || १८ ||

प्रभ्रमत्केतकीव्यूहा प्रस्फूरत्कैरवोत्करा |
प्रपतत्कुन्दवलया चलत्कुवलयालया || १९ ||

व्यूहादयः समूहार्थाः || १९ ||

आपूरिताङ्गणरसा गृहाच्छादनचत्वरा |
उग्द्रीवपुरवास्तव्यनरनारीविलोकिता || २० ||

रसा भूमिः | आपूरितानि चत्वरान्तानि यया | पुरवास्तव्यैः पुरवासिभिः || २० ||

निरभ्रोत्पलसंकाशव्योमवृष्टिरनाकुला |
अदृष्टपूर्वा सर्वस्य जनस्य जनितस्मया || २१ ||

निरभ्रमत एवोत्पलसंकाशं यद्व्योम ततः पतिता वृष्टिर्वर्णि (र्षि##?

अदृश्याम्बरसिद्धौघकरोत्करसमीरिता |
सा मुहूर्तचतुर्भागं पुष्पवृष्टिः पपात ह || २२ ||

मुहूर्तस्य चतुर्थभागोऽर्धघटिका तावत्कालं पपात | ह किल || २२ ||

आपूरितसभालोके शान्ते कुसुमवर्षणे |
इमं सिद्धगणालापं शुश्रुवुस्ते सभागताः || २३ ||

आपूरिताः सभा तद्गता लोकाश्च येन | शान्ते उपरते सति || २३ ||

आकल्पं सिद्धसेनासु भ्रमद्भिरभितोदिवम् |
अपूर्वमिदमस्माभिः श्रुतं श्रुतिरसायनम् || २४ ||

दिवमभितः स्वर्गस्य सर्वप्रदेशेषु श्रुतिरसायनं श्रोत्रामृतं 
वेदसारभूतं वा || २४ ||

यदनेन किलोदारमुक्तं रघुकुलेन्दुना |
वीतरागतया तद्धि वाक्पतेरप्यगोचरम् || २५ ||

न गोचरा अर्था यस्मिंस्तथाविधम् || २५ ||

अहो बत महत्पुण्यमद्यास्माभिरिदं श्रुतम् |
वचो राममुखोद्भूतं महाह्लादकरं धियः || २६ ||

बतेत्येताद्र्शवाक्यश्रवणहीनं जन्म व्यर्थमिति खेदे || २६ ||

उपशमामृतसुन्दरमादरादधिगतोत्तमतापदमेष यत् |
कथितवानुचितं रघुनन्दनः सपदि तेन व्ययं प्रतिबोधिताः || २७ ||

अधिगतायाः प्राप्तायाः जातिकुलचारित्र्यधर्माभिज्ञतादिभिरुत्तमतायाः 
सार्तह्क्यापादनात्पदं त्राणं लक्षणभूतं वा यद्वाक्यजातं कथित##-

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
नभश्चरसाधुवादो नाम द्वात्रिंशः सर्गः || ३२ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे  
नभश्चरसाधुवादो नाम द्वात्रिंशः सर्गः || ३२ ||

त्रयस्त्रिंशः सर्गः ३३

सिद्धा ऊचुः |

पावनस्यास्य वचसः प्रोक्तस्य रघुकेतुना |
निर्णयं श्रोतुमुचितं वक्ष्यमाणं महर्षिभिः || १ ||

अवतारोऽत्र सिद्धानां सभायामुपवर्ण्यते |
यथोचितोपविष्टैस्तै रामवाक्यप्रशंसनम् ||

सिद्धैः कृतां रामवाक्यादिप्रशंसामेव महीकुर्वंस्तेषां प्रश्न##-
सिद्धा ऊचुरित्यादिना | रघुशब्देन तद्वंशो लक्ष्यते तस्य 
केतुवत्प्रख्यापके-नेत्यर्थः || १ ||

नारदव्यासपुलहप्रमुखा मुनिपुङ्गवाः |
आगच्छताश्वविघ्नेन सर्व एव महर्षयः || २ ||

आशु आगच्छत अविघ्नेन | श्रोतुमिति शेषः | श्रेयांसि बहुविघ्नानि इति न 
विलम्बनमुचितमिति भावः || २ ||

[यतामः] पतामः परितः पुण्यामेतां दाशरथीं सभाम् |
नीरन्ध्रां कनकोद्द्योतां पद्मिनीमिव षट्पदाः || ३ ||

नीरन्ध्रां पूर्णामर्थात्संपदेति गम्यते | अतएव 
कनकैरुद्द्योतामुत्कृष्ट-प्रकाशाम् | पद्मिनीपक्षे केसरश्रिया 
कनकैरिवोद्द्योतमानाम् || ३ ||

श्रीवाल्मीकिरुवाच |

[इत्युक्ता सिद्धैरिति शेषः] इत्युक्ता सा समस्तैव व्योमवासनिवासिनी |
तां पपात सभां तत्र दिव्या मुनिपरम्परा || ४ ||

व्योम वासो निवासस्थानं येषां विमानानां तेषु निवासिनी | विस्तीर्णयां 
सभायां यत्र प्रदेशे रामादयस्तत्र || ४ ||

अग्रस्थितमनुत्सृष्टरणद्वीणं मुनीश्वरम् |
पयःपीनघनश्यामं व्यासमेव किलान्तरा || ५ ||

तामेव वर्णयत्यष्टभिः | अग्रे प्रमुखस्थाने स्थितम् | न उत्सृष्टा रणद्वीणा 
येन तं मुनीश्वरं नारदम् | पयसा जलेन पीनः पूर्णो घन इव श्यामं 
व्यासमेव च अन्तरा | तयोरन्तराले इत्यर्थः | अन्तरान्तरेण युक्ते इति षष्ठ्यर्थे 
द्वितीया | भृग्वङ्गिरः पुलस्त्यादिमुनिनायकैर्मण्डिता भूषितेत्युत्तरेण 
संबन्धः || ५ ||

भृग्विङ्गरः पुलस्त्यादिमुनिनायकमण्डिता |
च्यवनोद्दालकोशीरशरलोमादिमालिता || ६ ||

भृग्वादीनि तेषां नामानि || ६ ||

परस्परपरामर्शदुःसंस्थानमृगाजिना |
लोलाक्षमालावलया सुकमण्डलुधारिणी || ७ ||

परामर्शेन संघर्षणेन दुःसंस्थानानि विसंष्ठुलानि मृगाजिनानि 
यस्याः || ७ ||

तारावलिरिव व्योम्नि तेजः प्रसरपाटला |
सूर्यावलिरिवान्योन्यं भासिताननमण्डना || ८ ||

तेजःप्रसरेण पाटला श्वेतरक्ता || ८ ||

रत्नावलिरिवान्योन्यं नानावर्णकृताङ्गिका |
मुक्तावलिरिवान्योन्यं कृतशोभातिशायिनी || ९ ||

कौमुतीवृष्टिरन्येव द्वितीयेवार्कमण्डली |
संभृतेवातिकालेन पूर्णचन्द्रपरम्परा || १० || 

अन्या प्रसिद्धविलक्षणा | अतिकालेन चिरेण संभृता एकत्र संचिता || १० ||

ताराजाल इवाम्भोदो [अम्भोधौ] व्यासो यत्र विराजते |
तारौघ इव शीतांशुर्नारदोऽत्र विराजते || ११ ||

व्यास एकतः नारदोऽन्यत इति शेषः || ११ ||

देवेष्विव सुराधीशः पुलस्त्योऽत्र विराजते |
आदित्य इव देवानामङ्गिरास्तु विराजते || १२ ||

अस्थास्यां सिद्धसेनायां पतन्त्यां नभसो रसाम् |
उत्तस्थौ मुनिसंपूर्णा तदा दाशरथी सभा || १३ ||

रसां [सीमाभूमिम्] सभाभूमिम् | पतन्त्यां प्रविशन्त्याम् || १३ ||

मिश्रीभूता विरेजुस्ते नभश्चरमहीचराः |
परस्परवृताङ्गाभा भासयन्तो दिशो दश || १४ ||

परस्परं वृताभिर्मिश्रिताभिरङ्गानामाभाभिः कान्तिभिः || १४ ||

वेणुदण्डावृतकरा लीलाकमलधारिणः |
दुर्वाङ्कुराक्रान्तशिखाः सचूडामणिमूर्धजाः || १५ ||

लीलाकमलधारिणः केचिदिति यथायोग्यं शेषः || १५ ||

जटाजूटैश्च कपिला मौलिमालितमस्तकाः |
प्रकोष्ठगाक्षवलया मल्लिकावलयान्विताः || १६ ||

मौलावग्रभागो मालितं मालाभिर्वेष्टितं मस्तकं शिरो येषाम् | प्रकोष्ठः 
करमूलम् || १६ ||

चीरवल्कलसंवीताः स्रक्कौशैयावगुण्ठिताः |
विलोलमेखलापाशाश्चलन्मुक्ताकलापिनः || १७ ||

चीरवल्कलयोरवान्तरजात्या भेदः | कलापिनो भूषिताः | कर्मधारयाद##-

वसिष्ठविश्वामित्रौ तान्पूजयामासतुः क्रमात् |
अर्घ्यैः पाद्यैर्वचोभिश्च सर्वानेव नभश्चरान् || १८ ||

वसिष्ठविश्वामित्रौ ते पूजयामासुरादरात् |
अर्थ्यैः पाद्यैर्वचोभिश्च नभश्चरमहागणाः || १९ ||

सर्वादरेण सिद्धौघं पूजयामास भूपतिः |
सिद्धौघो भूपतिं चैव कुशलप्रश्नवार्तया || २० ||

कुशलप्रश्नसहितया वार्तया तत्कालोचितकथया || २० ||

तैस्तैः प्रणयसंरम्भैरन्योन्यं प्राप्तसत्क्रियाः |
उपाविशन्विष्टरेषु नभश्चरमहीचराः || २१ ||

प्रणयः प्रीतिस्तदुचितैर्दानमानादिसंरम्भैः | सत्क्रिया पूजा | 
विष्टरेष्वासनेषु || २१ ||

वचोभिः पुष्पवर्षेण साधुवादेन चाभितः |
रामं ते पूजयामासुः पुरः प्रणतमास्थितम् || २२ ||

वचोभिरुचितकथालापैः | साधुवादेन प्रशंसनेन || २२ ||

आसांचक्रे च तत्रासौ राज्यलक्ष्मीविराजितः |
विश्वामित्रो वसिष्ठश्च वामदेवोऽथ मन्त्रिणः || २३ ||

तत्र तेषां मध्ये | असौ रामः | विश्वामित्रादयः अथ आस्थिता उपविष्टा इति 
[सप्तमेन श्लोकार्धेनेति ज्ञेयम्] सप्तमेन संबन्धः || २३ ||

नारदो देवपुत्रश्च व्यासश्च मुनिपुङ्गवः |
मरीचिरथ दुर्वासा मुनिराङ्गिरसस्तथा || २४ ||

क्रतुः पुलस्त्यः पुलहः शरलोमा मुनीश्वरः |
वात्स्यायनो भरद्वाजो वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवः || २५ ||

उद्दालक ऋचीकश्च शर्यातिश्च्यवनस्तथा || २६ ||

एते चान्ये च बहवो वेदवेदाङ्गपारगाः |
ज्ञातज्ञेया महात्मान आस्थितास्तत्र नायकाः || २७ ||

ज्ञातमवश्यं ज्ञेयमात्मतत्त्वं ज्ञेयमात्रं वा यैः | नायकाः 
श्रेष्ठाः || २७ ||

वसिष्ठविश्वामित्राभ्यां सह ते नारदादयः |
इदमूचुरनूचाना राममानमिताननम् || २८ ||

अनूचाना आचार्याद्विधिवदधीतसाङ्गवेदाः | आनमिताननं विनयेन || २८ ||

अहो बत कुमारेण कल्याणगुणशालिनी |
वागुक्ता परमोदारा वैराग्यरसगर्भिणी || २९ ||

तदुक्तीरेव प्रपञ्चयति अहो इत्यादिभिरष्टादशभिः | कल्याणैर्वक्ष्यमाण##-

परिनिष्ठितवक्तव्यं सबोधमुचितं स्फुटम् |
उदारं प्रियमार्यार्हमविह्वलमपि स्फुटम् || ३० ||

विचार्येत्थमेवेति व्यवस्थापिताः परिनिष्ठिता वक्तव्यार्था यस्मिन् | सबोधं 
पदार्थतत्त्वबोधसहितं न कल्पनामात्रव्यवस्थापितार्थमिति यावत् | अतएव 
विद्वत्सभोचितम् | स्फूटं व्यक्तवर्णम् | उदारमुत्कृष्टबह्वाशयगर्भम् | 
प्रियं हृदयानन्दनम् | आर्याणां पूज्यानामर्हमुचितम् | अविह्वलं चित्त##-

अभिव्यक्तपदं स्पष्टमिष्टं स्पष्टं च तुष्टिमत् |
करोति राघवप्रोक्तं वचः कस्य न विस्मयम् || ३१ ||

अभिव्यक्तानि व्याकरणपरिशोधितानि पदानि यस्मिन् | इष्टं हितम् | स्पष्टं 
ग्रस्तादिदोषरहितम् | सुष्टिमत् तृष्णाक्षयप्रयुक्तासंतोषवत् || ३१ ||

शतादेकतमस्यैव सर्वोदारचमत्कृतिः |
ईप्सितार्थार्पणैकान्तदक्षा भवति भारती || ३२ ||

सर्वेभ्यो वक्तृभ्यः सर्वाम्शेऽपि वा उदारा उत्कृष्टा चमत्कृतिः 
सहृदया-स्वादनीयं सौष्ठवं यस्यास्तथाविधा अतएव 
ईप्सितस्याभिप्रेतस्यार्थ-स्यार्पणे बोधने एकान्तदक्षा नियमेन समर्था 
भारती वाणी वाग्मि-शतादपि मुख्येषु मुख्यतमस्यैव विकासं 
स्फूर्तिमायाति न सर्वेषाम् | पञ्चमी विभक्ते इति शताद्विभज्य निर्धारितेषु 
तमपा निर्धारणान्तरप्रत्य-यात्सर्वोदारतोपपत्तिः || ३२ ||

कुमर त्वां विना कस्य विवेकफलशालिनी |
परं विकासमायाति प्रज्ञाशरलतातता || ३३ ||

प्रज्ञा शर इव सूक्ष्मार्थभेदिनी प्रज्ञाशरः सैव लता वल्ली | विकासं 
विचारवैराग्यपुष्पपल्लवाभ्यामुपचयम् | शकारपाठे प्रकाशम् || ३३ ||

प्रज्ञादीपशिखा यस्य रामस्येव हृदि स्थिता |
प्रज्वलत्यसमालोककारिणी स पुमान्स्मृतः || ३४ ||

असममनन्यसाधारणमालोकं पदार्थतत्त्वप्रकाशं करोति असमस्या##-
पुमान् | अन्यस्तु पुरुषार्थासमर्थः स्त्रीप्राय इति भावः || ३४ ||

रक्तमांसास्थियन्त्राणि बहून्यतितराणि च |
पदार्थानभिकर्षन्ति नास्ति तेषु सचेतनः || ३५ ||

उक्तप्रज्ञाहीनाजना रक्तादियन्त्रात्मकदेहात्मबुद्धित्वात्तान्येव 
शब्दस्पर्शादिपदार्थाननुकर्षन्त्युपभुञ्जते | अन्यश्च सचेतन आत्मा नास्तीति 
चार्वाकतैवमेतेषां फलितेति भावः | अथवा यदि तेषु सचेतनः स्यादवश्यं 
पुरुषार्थे यतेतैव यतो न यतन्ते तस्माद्धटकुड्यादिवद-चेतना एव ते इति 
निन्दार्थमपह्नवः || ३५ ||

जन्ममृत्युजरादुःखमनुयान्ति पुनःपुनः |
विमृशन्ति न संसारं पशवः परिमोहिताः || ३६ ||

ये न विमृशन्ति ते पशवः || ३६ ||

कथंचित्क्वचिदेवैको दृश्यते विमलाशयः |
पूर्वापरविचारार्हो यथायमरिमर्दनः || ३७ ||

अयं रामः | अरयः कामादयस्तेषां मर्दनः || ३७ ||

अनुत्तमचमत्कारफलाः सुभगमूर्तयः |
भव्या हि विरला लोके सहकारद्रुमा इव || ३८ ||

अनुत्तमः सर्वोत्कृष्टश्चमत्कारो माधुर्यविशेषो येषां तथाविधानि 
तत्त्वसाक्षात्कारफलानि येषु | सहकारद्रुमा आम्रवृक्षाः || ३८ ||

सम्यग्दृष्टजगद्यात्रा स्वविवेकचमत्कृतिः |
अस्मिन्मान्यमतावन्तरियमद्यैव दृश्यते || ३९ ||

स्वबुद्धिकृतेनैव विवेकेन तत्त्वदर्शनपर्यन्ता चमत्कृतिः | अद्यास्मिन्नेव 
वयसि | तच्चाश्चर्यमिति भावः || ३९ ||

सुभगाः सुलभारोहाः फलपल्लवशालिनः |
जायन्ते तरवो देशे न तु चन्दनपादपाः || ४० ||

औभगाः सुन्दराः देशे सर्वत्रेति शेषः || ४० ||

वृक्षाः प्रतिवनं सन्ति नित्यं सफलपल्लवाः |
नत्वपूर्वचमत्कारो लवङ्गः सुलभः सदा || ४१ ||

ज्योत्स्नेव शीता शशिनः सुतरोरिव मञ्जरी |
पुष्पादामोदलेखेव दृष्टा रामाच्चमत्कृतिः || ४२ ||

आमोदलेखा परिमलपङ्क्तिः || ४२ ||

अस्मिन्नुद्दामदौरात्म्यदैवनिर्माणनिर्मिते |
द्विजेन्द्रा दग्धसंसारे सारो ह्यत्यन्तदुर्लभः || ४३ ||

उद्दामं दौरात्म्यं यस्य तथाविधस्य दैवस्य प्राक्तनकर्मणस्तदनु##-
विवेकेनात्मलाभः || ४३ ||

यतन्ते सारसंप्राप्तौ ये यशोनिधयो धियः |
धन्या धुरि सतां गण्यास्त एव पुरुषोत्तमाः || ४४ ||

ध्यायन्तीति धियः सदा तत्त्वचिन्तनपराः सन्तो ये यतन्ते ते धन्याः सतां धुरि 
गण्याः || ४४ ||

न रामेण समोऽस्तीह दृष्टो लोकेषु कश्चन |
विवेकवानुदारात्मा न भावी चेति नो मतिः || ४५ ||

इह सांप्रतं नास्ति प्राङ्न दृष्टोऽग्रे च न भावी || ४५ ||

सकललोकचमत्कृतिकारिणोऽप्यभिमतं यदि राघवचेतसः |
फलति नो तदिमे वयमेव हि स्फुटतरं मुनयो हतबुद्धयः || ४६ ||

राममनोरथसंपत्तेरवश्यकर्तव्यतां तत्प्रशंसनेनोत्तमाधिकार##-
समुचितप्रष्टव्य-रहस्योद्घाटनेन चानन्दस्तत्कारिणो 
राघवचेतसोऽप्यभिमतं तत्त्वजिज्ञा-सालक्षणो मनोरथो यदि नो फलति 
अस्मदाद्यभिज्ञोपदेशेनेति शेषः | नो इति नञ्पर्यायो निपातः | तत्तर्हि 
हतबुद्धयो दुर्बुद्धयः | अभिज्ञता निष्फलैव स्यादिति भावः | 
तस्मादवश्यमुपदेष्टव्यमिति सिद्धम् || ४६ ||

इत्यार्षे श्रीवासिष्ठमहारामायणे वाल्मीकीये वैराग्यप्रकरणे 
नभश्चरमहीचरसंमेलनं नाम त्रयस्त्रिंशः सर्गः || ३३ ||

इति श्रीवासिष्ठमहारामायणतात्पर्यप्रकाशे वैराग्यप्रकरणे  
नभश्चरमहीचरसंमेलनं नाम त्रयस्त्रिंशः सर्गः || ३३ ||

समाप्तमिदं वैराग्यप्रकरणम् |



###########   END OF FILE  #######